Nog altijd is oostelijk Duitsland een van de armste regio’s van Europa. De problemen zijn groot: massale werkloosheid, wegtrekkende bevolking, een enorme vergrijzing en een virulent rechts- en links-extremisme. Op de journalistieke reis van Jeroen Kuiper ontmoeten we ondergedoken ex-neonazi’s, Poolse ondernemers, in armoede levende werklozen, Stasi-slachtoffers en Günter Schabowski, de man die de Muur opende. Het andere Duitsland maakt de balans op van de Duitse eenwording. Wat zijn de problemen en de dromen van de inwoners van de voormalige DDR?
‘Kuiper maakt de balans op van de Duitse eenwording. Hij schetst een onthutsend beeld van het voormalige Oost-Duitsland.’ – De Standaard
Hoogzomer in Herzsprung, een gehucht in Brandenburg, in het uiterste noordoosten van de voormalige DDR. Aan de rand van het ongerepte Parsteinermeer, tussen glooiende heuvels met geurige koolzaadvelden, staat een oude boerderij, waar twee bordjes aan het hek hangen. ‘Frische Eier’ meldt het ene bordje. Een paar kippen scharrelen door de struiken achter het hek. ‘Sport- und FKK-verein Herzsprung’ staat op het andere bordje. De afkorting FKK staat voor Freikörperkultur, oftewel naturisme. Als er iets typisch Oost-Duits is, dan is het wel de hang naar naaktrecreatie. Sinds het verdwijnen van de DDR hebben de FKK-aanhangers het echter zwaar. Steeds meer mensen baden en zonnen in Textil, zoals de Oost-Duitsers het zo mooi noemen.
Vanaf het hek van de boerderij loopt een smalle, uit hobbelige betonplaten bestaande weg naar een bosachtig gebied aan de rand van het Parsteinermeer. Hier bevindt zich het domein van FKK-vereniging Herzsprung. Op het tennisveld achter de ingang staan twee mannen. Beiden dragen een T-shirt, een pet, sokken en schoenen. Er ontbreekt slechts één kledingstuk: een broekje.
‘Er is niets heerlijkers dan op een mooie lentemorgen vroeg op te staan, je badmantel om te slaan, op blote voeten over het nog natte gras van de ligweide te lopen, in het koude water te springen en vervolgens naakt te gaan zwemmen,’ verkondigt even later Herzsprung-voorzitter Bernhard Sziburies, een corpulente zeventiger. Telefonisch wil hij niet over de Oost-Duitse neiging tot FKK spreken. ‘De Freikörperkultur wordt helaas te vaak in verband gebracht met vunzigheid,’ verklaart hij zijn aanvankelijke
Bij de ingang van het verder idyllische terrein zit een rondborstige gepensioneerde. Ze int twee euro entreegeld van zondagse gasten die geen lid van de vereniging zijn, maar wel gebruik willen maken van de ligweide. ‘Elk lid is verplicht om twintig uur per jaar vrijwilligerswerk te doen,’ vertelt Sziburies. ‘Op die manier hoeven we geen personeel in dienst te nemen en kunnen we de contributie laag houden.’ Sziburies laat de ligweide zien. Onder de naaldbomen liggen Oost-Duitse gezinnen in adamskostuum van hun vrije dag te genieten. ‘Ziet u dat zonne-eiland? Die drijvers stammen nog uit de DDR-tijd. Er werden Russische raketten in getransporteerd, die een paar kilometer verderop werden gerepareerd. Ze zijn onverwoestbaar!’ Wat verderop staat een mededelingenbord, met daarop een lijst met namen en getallen. Het doet enigszins denken aan de informatieborden die ten tijde van het communisme voor elke fabriekshal in Oost-Europa stonden, van Magdeburg tot aan Vladivostok. Op de borden waren steevast fletse foto’s te zien van stug kijkende arbeiders, die een medaille hadden gewonnen omdat hun team die maand de geplande jaarproductie had overtroffen. ‘Ziet u die persoon daar?’ vraagt Sziburies, terwijl hij op een oudere heer op het bord wijst. ‘Hij heeft dit jaar al 401,5 uur vrijwilligerswerk voor onze vereniging gedaan!’
Vanaf mei is Sziburies elk weekend op het FKK-terrein aan de rand van het Parsteinermeer te vinden. Er staan tientallen houten huisjes, waarin de 130 leden van Herzsprung hun vrije tijd doorbrengen. Die leden zijn volgens Sziburies gemiddeld 58 jaar oud. ‘Ons oudste lid is negentig. We hebben meerdere leden van in de tachtig, die niet thuis willen zitten te verpieteren. Bovendien houden we de mensen gezond. FKK-liefhebbers zijn veel in de buitenlucht en doen aan sport. Zo organiseren we elk jaar een seniorentriathlon. Die bestaat uit honderd meter slingerloop, tussen pionnen door, tachtig meter zwemmen en drie kilometer fietsen op de ergometer. En fanatiek dat onze leden zijn! We moeten ze soms bijna dwingen om het rustiger aan te doen.
Hij haalt een jubileumboek van zijn vereniging tevoorschijn. Het staat vol met foto’s van blije DDR-burgers uit de jaren zeventig en tachtig, toen FKK in de DDR op zijn hoogtepunt was. Aantrekkelijke naakte meiden, in het boek als Badenixen omschreven, duiken blakend van gezondheid het water in. Op andere foto’s zitten naakte mannen met bakkebaarden te barbecuen voor hun DDR-tenten. ‘Wist u dat we in de DDR zelfs een FKK-reisgids hadden, waarin meer dan veertig naaktstranden werden beschreven?’
Hoewel de stranden aan de Oostzee de meest geliefde zomervakantiebestemmingen waren, kon niet iedere DDR-burger hier op vakantie. ‘Daarom werden er ook FKK-verenigingen aan meren en stuwmeren opgericht.’ Sziburies zelf ging af en toe ook naar het buitenland. ‘Zoals veel DDR-burgers zijn we met het gezin in een volgepakte Trabant, met een zak aardappelen, een tent en een gasbrander, naar Bulgarije gereden. Daar wilden we ook naakt zwemmen, maar de politie jaagde ons meteen weg.’
In 2008 speelde de Oost-Duitse ondernemer Enrico Hess handig in op de FKK-sentimenten van de voormalige DDR-burgers. Zijn bedrijf Ossiurlaub bood opeens voor 499 euro naaktvluchten aan, vanuit Erfurt naar Heringsdorf op het Oostzee-eiland Usedom. De belangstelling was enorm: de vijftig zitplaatsen in het vliegtuig waren in no time gereserveerd. De vlucht ging uiteindelijk niet door: Hess had geen zin om vijftig naakte journalisten naar Heringsdorf te vliegen.
De jonge gezinnen die in de jaren zeventig lid werden van Herzsprung hebben inmiddels een gevorderde leeftijd bereikt. Maar voorzitter Sziburies maakt zich niet al te veel zorgen over de vergrijzing binnen zijn vereniging, vertelt hij terwijl hij nog eens koffie bijschenkt, die zijn vrouw zojuist heeft gezet. Sziburies heeft zich voor het gesprek in een ruime joggingbroek gehesen; zijn vrouw vindt dat niet nodig en breit geheel naakt vrolijk verder aan haar grijze wintertrui.
‘Een paar jaar geleden vroeg ik me nog af of we in de toekomst voldoende jonge leden zouden kunnen vinden,’ vertelt Sziburies. ‘Maar tegenwoordig wordt steeds duidelijker dat, gezien de algehele politieke en economische situatie waarin we ons bevinden, in de komende jaren steeds meer jongeren in hun nabije omgeving op zoek moeten gaan naar mooie plekken om te recreëren. Ze kunnen het zich waarschijnlijk niet veroorloven om verre reizen te maken.’ Het is duidelijk: Sziburies is er eentje van de oude stempel. ‘Weet u, niet iedereen verzette zich in de DDR tegen het regime. Ik was gewoon lid van de Sozialistische Einheitspartei Deutschland, de SED. Wie carrière wilde maken, moest in de pas blijven lopen, dat gold zowel bij ons als in het Westen. Wie daar de ogen voor sluit, moet zelf de consequenties aanvaarden.’
Sziburies is een typisch product van de vorige eeuw. Hij werd in 1938 geboren in Königsberg in Oost-Pruisen, het huidige Russische Kaliningrad. In zijn jonge jaren baadde hij daar al naakt aan het Oostzeestrand. In de Tweede Wereldoorlog vluchtte hij met zijn ouders naar Thüringen. Van daaruit vertrok hij begin jaren zestig naar Schwedt, een kleine, maar snel groeiende stad aan de grens met Polen, waar de DDR een enorme olieraffinaderij en een immens chemiecomplex bouwde. Hij leerde er zijn vrouw kennen. In Schwedt kwam het gezin in een moderne flat op de tiende verdieping terecht. Ter compensatie bracht het gezin de vrije tijd graag in de natuur door. Sziburies: ‘Via een lerares van onze zoon kwamen we met de Freikörperkultur in aanraking. Zij vertelde ons over deze vereniging, die is opgezet door de directeur van een staatsbedrijf uit Angermünde, een paar kilometer verderop. Hij was een groot voorstander van FKK en heeft zich ingezet om dit terrein te verkrijgen. Dat was niet zo eenvoudig, want in de jaren vijftig en zestig waren lang niet alle gezagsdragers enthousiast over FKK.’
Het recht om naakt te lopen kregen de DDR-burgers pas na een taaie strijd met de autoriteiten, in de jaren vijftig. Die strijd speelde zich aan de Oostzeekust af, onder andere op het schiereiland Darss, ten noordoosten van Rostock. Bij dorpen als Ahrenshoop, Prerow en Dierhagen lag de culturele avant-garde al vroeg naakt tussen de duinen. ‘Dat begon in de jaren twintig van de vorige eeuw,’ vertelt Hartmut Schmidt, directeur van kuuroord Ahrenshoop, in zijn geel geverfde directiekamer, direct achter de duinen. ‘Het was hier toen al een kunstenaarskolonie en daar hoorden vrije omgangsvormen bij. Na de Tweede Wereldoorlog heeft die trend zich in de DDR versterkt.’
Nog altijd is Ahrenshoop een bijzondere plek. De rietgedekte huizen staan tot op de duinen, met een fabelachtig uitzicht over het blauwe water van de Oostzee. Een informatiebord geeft aan dat Ahrenshoop zich de trotse eigenaar mag noemen van een Blaue Flagge-strand, oftewel een strand dat volgens het ministerie aan strenge milieu- en veiligheidseisen voldoet. ‘Das Badewasser ist zum schwimmen sehr gut geeignet’, volgens het bord.
Na de val van de Muur werd het kunstenaarsdorp een toeristische trekpleister. De brede zandstranden staan vol met blauwe en rode rieten Strandkörbe, de karakteristieke stoelen die nergens aan de Oostzeekust ontbreken. Op het kilometerslange strand liggen naakte zonaanbidders en ‘textielbadgasten’ door elkaar heen. Dat is bewust zo gedaan, zegt Schmidt. ‘Na de val van de Muur hebben we de scheiding tussen naaktstrand en textielstrand opgeheven. De mensen zijn oud en wijs genoeg om zelf te beslissen hoe ze er hier bij willen lopen.’
De Freikörperkultur was in Duitsland al in het begin van de vorige eeuw populair bij de Duitse arbeidersbeweging. Ten tijde van de Weimarrepubliek dienden de arbeiderslichamen door oefening en naaktheid gestaald te worden, ter voorbereiding op de te verwachten strijd met de kapitalisten. Toch was na de Tweede Wereldoorlog in de inmiddels ontstane DDR niet iedere overheidsdienaar over FKK te spreken. Dat leidde ertoe dat de plaatselijke cultuurbond in Ahrenshoop aan het begin van het badseizoen van 1954 haar gasten meedeelde dat ‘vanwege onlusten’ in het voorbije jaar FKKniet meer was toegestaan.
Onlusten in Ahrenshoop? Geen enkele badgast die het jaar ervoor ook al in het kunstenaarsdorp aan de Oostzee was geweest, kon zich onlusten herinneren. Ze protesteerden dan ook tegen het verbod, en met succes. Na heftige discussies kreeg het strand van Ahrenshoop een uitzonderingspositie en werd naakt baden en zonnen hier getolereerd. Op andere plaatsen langs de kust verliep de strijd moeizamer, bijvoorbeeld in het nabijgelegen Prerow. Daar greep de Volkspolizeihard in toen FKK-aanhangers zogeheten Kameroenfeesten op het strand organiseerden. Mannen uitgedost als woeste strijders en vrouwen gekleed in niets anders dan rieten rokjes, voerden wilde dansen op het strand uit. De leiding van de DDR begon zich zorgen te maken over haar internationale naam, vanwege de associatie van deze naaktfeesten met het land Kameroen.
Op 14 augustus 1954 vaardigde de DDR-regering daarom een naaktzwemverbod voor de gehele Oostzeekust uit. Het verbod leidde echter slechts tot meer protesten. De DDR-actrice Traute Richter wond zich in een protestbrief aan minister-president Otto Grotewohl enorm over het verbod op. Volgens haar had ‘FKK alle burgerlijk-kapitalistische en religieuze vooroordelen overwonnen’; alleen in het kapitalistische Amerika hulden mensen zich nog in ouderwetse badkleding, die aan de ene kant als ‘erotische stimulans’ diende en aan de andere kant ‘de textielbedrijven veel geld opleverde’.
De DDR-leiding gaf zich echter niet zomaar gewonnen. De toenmalige cultuurminister Becher wierp in de strijd dat ‘FKK uit het oogpunt van esthetiek niet te verantwoorden was’, omdat ‘bepaalde mensen zich met hun deformierte lichamen provocatief ten toon wilden stellen’. Becher eindigde met de dramatische woorden: ‘Heb medelijden! Toon erbarmen! Ontzie de ogen der natie!’
Herzsprung-voorzitter Bernhard Sziburies vindt dat soort opmerkingen onbegrijpelijk. ‘FKK heeft allerlei voordelen. Wie naakt gaat zwemmen, loopt niet het gevaar verkouden te worden doordat hij of zij urenlang in nat textiel moet rondlopen. Verder zorgt FKK voor een compleet andere omgang met seksualiteit. Mensen die aan FKK doen, gaan op een veel natuurlijkere manier met hun lichaam en naaktheid om. En ten derde weten FKK-fans dat er niet alleen mooie mensen op deze wereld zijn.’
Dat laatste onderschrijft ook Katrin Friedrich, een 33-jarige Oost-Duitse die opgroeide aan het strand van Zinnowitz, op het eiland Usedom. ‘Bij ons thuis was naakt volledig normaal. Mijn ouders liepen in de zomer naakt door ons huis. Ik weet nog dat we thuis foto’s van naakte vrouwen aan de muur hadden hangen. Dat had niets met erotiek te maken; het waren gewoon foto’s van goed uitziende mensen.’
Friedrich ergert zich aan de huidige schoonheidswaan van jongeren. ‘In de DDR liep iedereen op het strand naakt rond, ook de minder aantrekkelijke mensen, en dat vind ik goed. Ik herinner me een vrouw die vanwege een operatie nog maar één borst had. Tegenwoordig vinden jongeren het verschrikkelijk om naakte oudere mensen met vetkwabben te zien.’ Tijdens de vakanties was Friedrich de hele zomer aan het naaktstrand. ‘Dat was heerlijk. Ik liep veel liever naakt rond dan in een nat badpak. Ook tijdens mijn puberteit had ik er geen problemen mee. Het was ook niet zo dat ik steeds naar de piemels van de jongens van mijn leeftijd keek of zo.’
Kort na de Wende kwamen West-Duitse toeristen massaal naar de Oostzeekust en waren stomverbaasd over de vele naaktstranden. De toeristen uit het Westen, die liever hun zwembroek of badpak aanhielden, drongen de FKK in het defensief. Ze lijken de strijd langzaam te winnen, ook al omdat ze in de zomer geld in het laatje brengen. Wie betaalt, bepaalt.
Herzsprung-voorzitter Sziburies weet maar al te goed dat FKK in het westen van Duitsland met een schuin oog wordt bekeken. Sziburies: ‘Als bestuurslid bezoek ik elke twee jaar de landelijke bijeenkomst van de naturistenbond. Daar krijg ik steeds weer te horen hoe moeilijk onze zusterorganisaties het in West-Duitsland hebben. Zo dienen de verenigingen daar hun terreinen compleet van de buitenwereld af te schermen. Alleen een hek volstaat niet; het terrein moet volledig aan het zicht onttrokken zijn. Bij ons in Oost-Duitsland is dat onvoorstelbaar.’ Volgens Sziburies heerst in het Westen nog altijd veel preutsheid. ‘Dat heeft te maken met de invloed van de Kerk. In de DDR had die nauwelijks macht, maar in katholieke gebieden hebben naturisten het vaak moeilijk.’
In het kielzog van de West-Duitse toeristen kwam begin jaren negentig ook de West-Duitse boulevardpers naar de Oostzeestranden, aangevoerd door de beruchte Bild-Zeitung. Zo ontstond in de Duitse pers de ‘slipjesoorlog’, die zich concentreerde op de vraag of de Ossies seksueel losbandiger waren dan de Wessies. In de zomer van 2008 werd de mediaoorlog nog eens herhaald op het eiland Usedom, dat half Duits en half Pools is. Nadat in december 2007 Polen tot de Schengenregio toetrad, verdwenen op het eiland de grenspalen, ook die op het zeventig meter brede strand. Dat had voor sommige inwoners van de Poolse grensstad Swinoujscie onverwachte gevolgen, zoals voor het conservatieve gemeenteraadslid Michael Pajacz. Hij was erachter gekomen dat direct achter de voormalige grenspalen het eerste Duitse naaktstrand begon. Vanaf het strand in Swinoujscie waren de Duitse FKK-liefhebbers op het strand goed te zien, dit zeer tot ongenoegen van Pajacz, die maatregelen tegen de ‘perverse’ Duitse naaktlopers eiste. Het duurde niet lang of de internationale media kregen lucht van de strandstrijd: een Franse televisieploeg werd ingevlogen, en in Chinese, Taiwanese, Oostenrijkse en Britse kranten verschenen er artikelen over. De strijd leidde tot vele creatieve krantenkoppen, zoals die van een Britse krant: ‘Poles and Germans go to war again – and this time they’re naked.’ Gelukkig bleven de meeste eilandbewoners nogal gelaten onder de vermeende strijd. Aan het eind van de zomer besloten de burgemeesters van de beide grensstadjes om tweetalige bordjes op het strand aan te brengen, die aangeven waar het naaktstrand begint. Zo werd de dreigende FKK-oorlog afgewend.
Wilt u het hele boek lezen? Het e-boek Het andere Duitsland, de voormalige DDR twintig jaar na het val van de muur van Jeroen Kuiper is in elke e-boekwinkel te koop voor €4,99.
Meer informatie over Fosfor – de eerste Nederlandse journalistieke uitgeverij die louter digitaal publiceert – vindt u op www.uitgeverij-fosfor.nl. Hier kunt u zich ook abonneren op de nieuwsbrief.
Twitter: @fosforuitgevers
Facebook: facebook.com/
