Hoe zou Adolf Hitler het doen in onze tijd? De Duitse historicus en journalist Timur Vermes schreef hier in 2012 een hilarische roman over, Er ist wieder da. Onder de titel Hij is er weer is dit boek nu in het Nederlands verschenen.
In 2011, 66 jaar na zijn zelfmoord in de Führerbunker, ontwaakt de leider van het Groot-Duitse Rijk op een verlaten veldje in Berlijn. Mensen die hem zien denken dat hij imitator is en vinden hem hilarisch. Hitler komt op televisie, zet de Duitse Jörgen Raymann en diens flauwe multiculturele programma voor schut en maakt in een reportage volkomen gehakt van een Duitse rechts-extremistische partij. Als gevolg van deze successen groeit zijn populariteit en krijgt Hitler een grote schare fans. Lukt zijn Griff nach der Weltmacht deze keer wel?
Lachen om Hitler. Het kan. Geniaal was bijvoorbeeld de in 1940 uitgebrachte film The Great Dictator van Charlie Chaplin. Hilarisch zijn ook de parodieën op de bunkerscene uit de in 2004 uitgekomen Duitse film Der Untergang, waar Hitler door het dolle heen zijn bange ondergeschikten uit loopt te foeteren. Heel aardig is voorts de absurdistische sketch van Monty Python, waar Mister Hilter en Bimmler mee willen doen aan de Britse verkiezingen.
Grappen over Hitler kunnen echter ook heel fout zijn. Een regelrechte flop was de sitcom Heil Honey, I’m Home uit 1990, waarvan alleen de pilot op televisie is uitgezonden. Volgens filmhistorica Marian Calabro is dit misschien wel de meest smakeloze sitcom ooit gemaakt. Criticasters waren van mening dat het programma het nazisme vergoelijkte. Hoewel dat natuurlijk niet de intentie van de makers was, zorgden het superslechte acteerwerk en de belegen grappen ervoor dat je alleen met plaatsvervangende schaamte naar deze sitcom kijken kan.
Daar is hij weer is niet alleen lachen om Hitler, maar ook lachen mét Hitler. Hij is niet alleen het mikpunt van spot maar hij zet, onbedoeld natuurlijk, vooral anderen te kijk. Het boek is ontzettend dubbelzinnig. Hitler heeft niet door dat iedereen hem aanziet voor een cabaretier en wil de wereld weer veroveren, het Duitse publiek heeft niet door dat de echte Hitler is teruggekeerd en beschouwt hem als een briljante criticaster van de media en de politiek. Als het boulevardblad Bild Hitler wil aanklagen voor zijn misdaden gepleegd tijdens de Tweede Wereldoorlog, verklaart de rechter deze aanklacht voor onontvankelijk. Het gaat hier immers om een kunstenaar. Als Hitler dit hoort is hij zeer verheugd, omdat men zijn intenties eindelijk op waarde heeft weten te schatten. Bazinga!
Vermes zet de lezer aan het denken. Daar is hij weer is natuurlijk toegesneden (met sikkelsnede) op de Duitse context, maar de maatschappij die hij via Hitler aan de kaak stelt lijkt heel erg de Nederlandse. Ook Nederland kent zijn draaiende mediageile politici, een hijgerige pers en een publiek dat vooral vermaakt wil worden. Hitler daarentegen draait niet, legt de hypocrisie bloot en weet media en publiek zeer handig te bespelen. Dat Hitler in de jaren dertig zo’n succesvolle politicus was en zo veel mensen achter zich kon krijgen, wordt door Vermes op een originele manier goed duidelijk gemaakt.
Gaandeweg kreeg ik als lezer echter toch een ongemakkelijk gevoel. Mag ik überhaupt wel lachen om de grappen van iemand die zes miljoen joden en vele anderen de dood heeft ingejaagd? En ga je Hitler door dit boek eigenlijk niet stiekem toch een beetje sympathiek vinden, omdat hij iedereen zo geweldig te kijk weet te zetten? Het zijn vragen die vermoedelijk meer lezers van het boek zullen hebben. Timur Vermes speelt met dit gevoel. Hij probeert niet goedkoop te scoren, zoals de makers van die onzalige Britse sitcom. Vermes gaat de ongemakkelijkheden niet uit de weg, maar zoekt de pijnpunten juist op. Hij doet dit briljant. Een voorbeeld: Hitler kreeg van de televisiemaatschappij te horen dat hij over de joden geen grappen mocht maken. Der Führer was het hier roerend mee eens, want het Jodenvraagstuk was allesbehalve grappig.
Daar is hij weer is zo grappig, dat het pijn doet.
N.a.v.: Timur Vermes, Daar is hij weer (Amsterdam, De Bezige Bij 2013). ISBN 9789085424918. €22,50. Vertaald uit het Duits. Oorspronkelijke titel: Er is wieder da. (Köln, Eichborn Verlag 2012). ISBN 9783847905172.
