Openbaar vervoer is in Cuba, zeker voor de Cubanen een crime ofschoon het de laatste jaren langzaamaan beter wordt. In het verleden was er de guagua of de camello, de ‘kameel’bus – zo genoemd vanwege het typisch uiterlijk van het passagiersdeel, een oplegger die door een truc werd getrokken en zeker geen haast had. Overladen en overvol reed die op weinig vaste tijden de Cubanen door de hoofdstad. Buiten Havana was men aangewezen op de duim in de lucht en de paardenkoetsjes, die er overigens nog altijd rijden. En nog altijd staan er aan de rand van de stad – veelal onder viaducten vanwege de hitte – Cubanen te wachten op een lift. Overheidsvoertuigen zijn over het algemeen verplicht hen mee te nemen. En laten we het over de trein verder maar niet hebben, ofschoon Cuba met één hoge snelheidslijn van Oost naar West uit de problemen zou zijn. Maar goed, voor wie nog houdt van stoom, valt er sinds kort zelfs langs de haven een ritje met zo´n gerestaureerde trein te maken. En dan is er natuurlijk nog de nostalgische elektrische Hershey trein voor de toerist die terug wil naar de tijd van de suikerfabrieken uit de beginjaren van de Twintigste Eeuw.
Voor toeristen is wachten een crime, dus werd er de afgelopen jaren alles aan gedaan om dat probleem voor hen op de snelst mogelijke manier te tackelen. Intussen is er een overvloed aan vervoersmogelijkheden. En dat is anders dan eind jaren negentig. In die tijd van het opkomende toerisme stonden er alleen maar staatstaxi`s voor de hotels geparkeerd die voor dollars reden en er waren de opgeknapte oldtimers die door vergunninghouders voor de hoofdprijs – dure brandstof – hotelgasten vervoerden.
Vervolgens kwamen er de zogenaamde coco-taxi´s. Driewielige, gemotoriseerde, open wagonnetjes die zonder probleem door de smalle straten konden laveren. En er waren de fietsjongens: de bicitaxistas, die loodzware tweezitters rond trapten. Die mochten tot voor kort echter alleen maar Cubanen vervoeren en konden alleen maar dromen van de dollars of de convertibele pesos, de CUC. Werden ze al fietsend met buitenlanders betrapt, dan volgde een fikse boete.
Wie al dan niet legaal kon werken als taxichauffeur, was een bofkont. Hij had na het afschaffen van de dollar als betaalmiddel – in Cuba betaal je tegenwoordig een boete van tien procent op het wisselen ervan – toegang tot de oh zo geliefde CUC, en verdiende daarmee een factor vijfentwintig meer dan de zich lam trappende Cubanen. Vandaar ook dat vele hoogopgeleide academici hun baan voor gezien hielden en kozen voor het beroep van taxichauffeur.
Sinds de liberalisering van de afgelopen jaren is dat alles allemaal anders. Er kwamen huurauto’s en door contacten met de Chinese overheid verschenen er in het stadsbeeld veel comfortabele Chinese bussen die zowel buitenlanders als Cubanen vervoeren. Daarnaast kwamen er de hop on, hop offers die naar buitenlands voorbeeld citytours verzorgen en zijn er een aanzienlijke hoeveelheid particuliere taxi’s in de stad verschenen. Vanzelfsprekend voor het merendeel van stal gehaalde oldtimers uit de glorietijd van de Amerikaanse automobielindustrie. Still going strong inmiddels alle van een Russische dieselmotor voorzien. De vroegere Lada en Moskvich zijn op achterstand gezet.
Intussen rijden die Amerikaanse dieselbakken ook voor Cubanen vaste routes door de stad. Zij steken de hand op, de chauffeur stopt als er plaats is in zijn wagen, ze steken enkele Cubaanse pesos – de economie waarin de Cubaan leeft – in de welgevulde hand aan het stuur en vragen de chauffeur om te stoppen als ze willen uitstappen. Het is zo´n beetje zwaan kleef aan op het nepleer van banken met uitgesleten veren.
Het klinkt alsof het vervoer voor de Cubaan alleen maar droef en drama is. Maar veelal is dat anders dan het lijkt. De Cubaanse overheid heeft oog voor de problemen en zij is goed in planning en organisatie als er nood aan de man is, als er festiviteiten zijn of wanneer er sympathisanten nodig zijn bij officiële evenementen. Bijvoorbeeld wanneer er sprake is van orkanen, ziet men in Cuba nooit de erbarmelijke toestanden zoals bij Katrina in New Orleans, of zoals vorig jaar bij Sandy in New York. Als er gevaar dreigt is er adequaat vervoer en wordt de veiligheid van inwoners gewaarborgd door hen onder te brengen op veilige plaatsen totdat het onheil achter de rug is. Of zijn er evenementen zoals de Feria Internacional del Libro – die ieder jaar in februari in Havana plaatsvindt, zo ook in 2014 waarin als land dit keer Ecuador centraal staat – dan is er volop erg goedkoop vervoer vanaf het plein voor het Capitolio naar het historisch complex San Carlos de la Cabaña.
Maar hoe gaat het intussen met de bicitaxi-jongens? Want die konden natuurlijk niet achterblijven. Die huren hun fietskoetsen van een eigenaar – omdat de meesten geen geld hebben om eigenaar te zijn – en proberen daarmee zowel de huur als hun levensonderhoud bij elkaar te trappen. En voor een opbrengst van zo´n 4 CUC of, omgerekend, 100 Cubaanse pesos per dag lijkt dat te lukken, maar dan houdt het niet over. Een zwaar werk, temeer omdat in Centro-Habana de straten nogal heuvelen. Bovendien proberen ze door de aankleding van hun bicitaxi – vaak voorzien van gettoblasters, want wie kan er in Cuba zonder muziek – en door het zich aanprijzen als stadsgids de concurrentie voor te blijven. Want de stad wemelt van begeleiders.
Voor voetgangers die vaak midden op straat lopen, willen de bicitaxis nog wel eens gevaar opleveren. Vooral als ze in vrije, volle vaart in een straat naar beneden denderen ofschoon je ze al van verre hoort en anders hoor je wel hun snerpende gefluit want een bel kennen die fietsen amper. Wel zit er bij degene die het fluiten niet meester is een forse claxon aan het stuur die je van schrik opzij doet springen als hij alarmeert. Daarnaast zit op die fietsen een geweldige rem waardoor ze nooit op hol slaan. Bovendien zijn de bicitaxistas meesters in het ontwijken van obstakels, zoals de gaten in de vele slecht onderhouden straten.
Toeristen maken graag en steeds meer van hun diensten gebruik en dat heeft in een land waarin concurrentie een onbekend begrip was, tot nieuwe omgangsvormen geleid. Tot dat wat tot voor kort kapitalistische uitbuiting werd genoemd. Maar onder (economische) druk wordt alles wat vast is, vloeibaar.
Het enige dat de fietsjongens niet mogen doen, is stilstaan voor de ingang van de grote hotels. Maar ook daar vinden ze op inventieve wijze oplossingen voor.
´s Avonds zetten ze hun voertuigen in een overdekte garage, betalen daar enkele Cubaanse pesos voor om het stelen ervan te voorkomen. Wie die dag niet voldoende heeft verdient dan wel die pesos daartoe niet wil uitgeven, brengt slaapwakend de nacht door in het overhuifde zitje van zijn fiets.
Maak zeker als je in Havana bent, gebruik van die bicitaxi’s. Het is niet alleen een plezierige vorm van vervoer, maar je helpt er ook de bicitaxistas mee te overleven. Want nog altijd staat in Cuba alles in het teken van dat toverwoord: sobrevivir, overleven.
