Bah, wat een vies woord. Nivellering. Het was één van overwinningen die fractievoorzitter voor D66 in de Eerste Kamer Roger van Boxtel claimde. Er wordt gedenivelleerd! Mensen met hogere inkomens gaan er op vooruit. Een belangrijke maatregel daarvoor in het begrotingsakkoord tussen de coalitie en de liberaal-christelijke oppositie is het terugdraaien van de afbouw van de algemene heffingskorting in de vierde schijf. Het is techniek, maar het wil zeggen dat mensen met een inkomen boven de bijna 56 duizend euro hun belastingkorting houden. Kosten: bijna een half miljard euro. Het land is gered. De advocaat, de bankier en de topmanager hoeven zich geen zorgen te maken dat ze minder belastingaftrek krijgen. Dat de rekening door anderen betaald moet worden, doet er niet toe.
Ik geef het toe, dit is links cynisme. En ik ben niet cynisch, noch erg links. Inhoudelijk is er een verstandig debat te voeren over inkomenspolitiek en de marginale druk bij verschillende inkomensgroepen. De marginale druk is een economenterm die beschrijft hoeveel iemand overhoudt van iedere extra verdiende euro. Het is een belangrijk getal, want het zegt iets over de prikkel die mensen hebben om aan het werk te gaan of harder of meer te werken. Als je van je extra loon niets overhoudt omdat je dat af moet dragen aan de belastingdienst, waarom zou je dan je best doen? Een te hoge marginale druk remt de economisch groei en werkgelegenheid.
De vraag is alleen voor wie de marginale druk te hoog is. Aan de onderkant van de arbeidsmarkt, voor werknemers met ongeveer het minimumloon, kan de belastingdruk oplopen tot honderd procent. Een uitkeringsgerechtigde die aan het werk wil, maar daardoor geen extra inkomen krijgt, zal niet zo gemotiveerd zijn. Het verschil tussen werken en niet werken, dat zou een stuk groter moeten zijn dan het nu is. Tweeverdieners die samen anderhalf keer modaal verdienen, maar meer moeten gaan betalen voor de kinderopvang, hebben ook een hoge marginale druk. Waarom zou de vrouw, het is nog steeds meestal de vrouw, gaan werken als de kosten van de kinderopvang zo hoog zijn, dat ze er in inkomen nauwelijks op vooruit gaat? Dat zijn wat mij betreft belangrijkere problemen van een te hoge marginale druk dan die voor de hoogste inkomens. Hun gedrag, behalve het proberen te ontduiken of ontwijken van belastingen, wordt minder beïnvloed door de belastingdruk. Zij werken toch wel.
Uiteindelijk zijn de aanpassingen in het begrotingsakkoord allemaal gerommel in de marge. Dat geldt voor de koopkrachtplaatjes net zo goed als voor de werkgelegenheidseffecten. Iets minder lastenverzwaringen en iets meer bezuinigen en die kleine verschuivingen iets anders verdelen. Het belang van het akkoord is dat het er is. Politici bewijzen dat ze nog zaken kunnen doen. Wat er wel veranderd is, is de framing door de verschillende partijen. Het frame lastenverzwaring is slecht, lastenverlichting is goed, kennen we al vanaf de jaren tachtig. Maar het frame dat denivellering goed is en nivellering slecht, is nieuw. Vanaf de jaren tachtig had het politieke midden het eigenlijk altijd over een evenwichtig inkomensbeeld. Alleen de wat radicalere partijen, de SP en GroenLinks, streven doelbewust naar nivellering. Nu wordt er gepolariseerd op inkomensbeleid door de middenpartijen.
Nivelleren is een feestje. Het is de grootste communicatieblunder van de PvdA bij monde van partijvoorzitter Hans Spekman van de afgelopen tijd. Mensen hebben er niets op tegen als de inkomensverhoudingen evenwichtig zijn, als de kosten van de crisis gelijkmatig worden verdeeld. Het frame is dan dat dit eerlijk is. Niemand kan bezwaar maken tegen eerlijke politiek. Het was het frame van Diederik Samsom in de verkiezingscampagne. Maar een feestje, dat is nivelleren niet. Dan gaan middeninkomens zich zorgen maken dat voor hen de belastingen omhoog gaan. Dan krijgen mensen het gevoel dat het niet eerlijk is dat zij hard werken en moeten betalen voor hen die thuis op de bank zitten. Dan is het niet eerlijk meer.
Het feestframe van Spekman heeft zich zo sterk vastgezet in de emoties van kiezers. De middenpartijen aan de rechterkant zien hun kans schoon om op dit thema hard te polariseren. De VVD zit vast aan de nivelleerders van de PvdA, dus spelen het CDA en D66 het betere VVD-tje. Lastenverlichting en denivellering waren geen thema’s voor deze partijen, maar ze zien de ruimte op rechts. Het is de kracht van een frame, een frame dat negatief uitpakt in dit geval, die een kans voor open doel gaf aan de politieke tegenstanders van de PvdA. In de verkiezingscampagne van 2006 domineerde het beeld van de voedselbanken waar volgens de PvdA en de SP veel te veel mensen van afhankelijk waren. Niemand vindt het een prettig idee dat in Nederland mensen voor hun eten afhankelijk zijn van de voedselbank. Dat is niet eerlijk, net als het niet eerlijk is dat gewone mensen te veel belasting moeten betalen. Beide beelden hebben hetzelfde emotionele effect op kiezers.
Framing is geen communicatietrucje. Het verbeeldt op aantrekkelijke wijze de verschillende, soms conflicterende waarden van kiezers. Die waarden gaan over wat mensen rechtvaardig, redelijk of verstandig vinden. Een consequent volgehouden frame heeft effect op de politieke werkelijkheid, op hoe mensen denken over politici en politieke thema’s. In de Verenigde Staten hebben de Republikeinen dertig jaar lang volgehouden dat alleen zij verstandig financieel-economisch beleid voeren: geen tekorten, lagere belastingen, kleine overheid. In de praktijk lieten juist Republikeinse presidenten het overheidstekort oplopen. Reagan gaf lastenverlichting aan de hoogste inkomens, ten koste van een hogere staatsschuld, zoals ook G.W. Bush dat deed. De laatste moest ook nog twee oorlogen in Irak en Afghanistan financieren. Voor een kleinere overheid hebben ze niet gezorgd. Financieel lieten zij gaten vallen. Zowel Clinton als Obama moesten als Democratische presidenten de financiële ellende van hun voorgangers opruimen. En toch denken kiezers dat de Republikeinen verstandiger omgaan met belastinggeld. Dat is het effect van dertig jaar framing. Kiezers zijn de retorica van de republikeinen gaan geloven, omdat ze die jarenlang consequent hebben volgehouden. Dan doet het er minder toe wat ze in de praktijk gedaan hebben.
In Nederland houdt de VVD al decennia vol dat zij zuinig zijn op de schatkist en de linkse partijen potverteerders zijn. In werkelijkheid liet het kabinet Van Agt-Wiegel het financieringstekort tussen 1977 en 1981 oplopen tot bijna tien procent van het binnenlands product. CDA-minister Frans Andriessen trad zelfs af omdat hij van CDA en VVD geen steun kreeg om in te grijpen. Daarop moest Nederland wachten tot de kabinetten Lubbers. Rond de millenniumwisseling was het VVD-minister Gerrit Zalm die het overschot op de begroting verbraste door miljarden extra geld voor de zorg toe te staan. De VVD is de partij die vanaf 1980 het grootste aantal jaren aan de regering deelnam. Als er op dit moment dan al orde op financiële zaken moet worden gesteld, zoals VVD-ers graag zeggen, dan is het wel orde in mede door de VVD veroorzaakte chaos. En toch denken we als kiezers dat we de schatkist maar het beste bij de VVD in bewaring kunnen geven.
De politiek is onvoorspelbaar, maar dat de middengroepen een lastige tijd tegemoet gaan is vrij aannemelijk. Het duurt nog even voor de crisis voorbij is, waardoor er onzekerheid over werk en inkomen blijft. Structureel zijn de lasten voor de middengroepen hoog en blijven we problemen houden met hoge pensioen- en zorgpremies. Het nivelleringsfeestje van Spekman heeft al die mensen met middeninkomens de stuipen op het lijf gejaagd. Het zal de komende jaren, zo is mijn verwachting, een belangrijk politiek thema blijven waarop partijen elkaar zullen beconcurreren met frames en retorica. Jarenlang zal de PvdA het nivelleringsfeestje worden nagedragen. De partijen rechts van het midden, de VVD, het CDA en D66 zullen claimen dat alleen zij denivelleren en de lasten verlichten. Dat in Nederland, zoals in de meeste Noord-Europese landen, de inkomenspolitiek zeer evenwichtig is en aanpassingen van de koopkrachtplaatjes slechts gerommel in de marge zijn, doet er niet toe. Het gaat om woorden, beelden en emoties, niet om daden. En nu ben ik toch wat cynisch.
Bart Snels is publicist en politiek strategisch adviseur. Hij werkte onder andere voor GroenLinks en Alexander Pechtold
