Het auditorium van de Nederlandsche Bank ruikt vrijdagmiddag een beetje muf als honderden mannen van middelbare leeftijd naar binnenschuifelen om te luisteren naar Robert ‘Bob’ Shiller. De verse Nobelprijswinnaar zit in een stoel bij het podium klaar om de jaarlijkse Jan Tinbergen-lezing uit te spreken.
Shiller heeft veel fans, maar die zien er bijna allemaal net zo uit als de laureaat zelf: grijs, in nette jasjes gestoken, wellevend en heel erg niet hip. Dat is wel eens fijn. Iemand die het moet hebben van zijn teksten in plaats van zijn présence.
Robert Shiller, al dertig jaar professor economie aan Yale, had geen goed argument om deze lezing af te zeggen, vertelt hij. Een mede-winnaar had hem ingefluisterd om juist niet te gaan, maar hij zag in het reisje naar Amsterdam een mooi moment om de mediagekte in de Verenigde Staten te ontvluchten.
Vanmiddag zijn ze er allemaal, de economen van de lage landen. De Sweders van Wijnbergen, de Bas Jacobsen, TPO’s huiseconoom Pieter Gautier, NRC-columnist Maarten Schinkel met een vette koptelefoon om zijn hals, Mathijs Bouman die live verslag doet op Z24. En een heel enkele vrouw, zoals Marike Stellinga, NRC Handelsblad’s adjunct. Ze zitten op de eerste rij en lijken bijna opgewonden over dit facultatieve collegeuur, vlak voor borreltijd.
Robert Shiller is een vrolijke realist. De man is niet in te delen langs de politieke links-rechts meetlat. De aanvankelijke bewonderaar van Ayn Rand en haar rationale wereld is nu een van de meest kritische tegenstanders van het principe dat de calculerend mens ons heil zal brengen. De mens is niet rationeel, maar een door driften gedreven kuddedier. Het gedachtegoed van Any Rand noemde Shiller al eens ‘intolerant.’
In zijn openingswoorden deelt hij meteen een sneer uit naar een andere vrijmarktgelovige: Eugene Fama, de man die gelijktijdig met hem de Nobelprijs kreeg afgelopen maandag. ‘Het is best vreemd dat we hem samen hebben gekregen’, grinnikt hij. ‘Ik vraag me bij Eugene altijd af hoe hij verklaart hoe iemand die een speculatieve weddenschap wint daarvoor betaald krijgt. Tegenover de weddenschap moet toch een tegenbod staan van iemand die veel geld verliest?’
Shiller voorspelde in 2005 in een geruchtmakend boek Irrational Exuberance dat de aandelenmarkt en de huizenmarkt werden voortgedreven door epidemieachtige menselijke driften die niets te maken hadden met logisch handelen. Hij beschreef de huizengekte in termen van een opgeblazen roze kauwgombal die in ons gezicht uit elkaar moest gaan spatten. Shiller kreeg helaas heel erg gelijk.
Twee jaar na de publicatie van het boek donderden het Amerikaanse stenenparadijs in triljoenmiljoen stukjes in elkaar. Shiller doet vanmiddag niet eens triomfantelijk of gelijkhebberig. Hij toont twee grafieken waarmee hij laat zien dat de stijging van de huizenprijs niet te verklaren was aan de hand van demografie, rentestand of uitgekeerd dividend.
Eén staatje is een overzicht van de prijsstijgingen van de Amerikaanse vastgoedmarkt, en eentje is afkomstig van de Nederlands vastgoedprofessor Piet Eichholtz. De grafiek van de Maastrichtse prof biedt een prachtig inzicht in de tulpenmanie, het tijdperk van de grootste vastgoedhyp uit de Nederlandse geschiedenis (Check die piek in 1736!).
Shiller meent dat deze bubbels een ‘gevaar’ vormen voor de maatschappij. De Nobelprijswinnaar gelooft in geleidelijke en reële groei niet in anaboleneconomie waarbij consumenten zich laten leiden door ‘dierlijke driften’ en verblind zijn door hebzucht op korte termijn.
De Amerikaan schreef daar vorig jaar een puik werkje over: Finance and the Good Society. In dit boek betoogt de econoom dat we er een beetje naar moeten streven onszelf te matigen en zorg te dragen voor elkaar. Klinkt week en dat weet hij zelf ook. ‘Good Society klinkt in het Duits als Gutte Gesellschaft’, spot hij deze middag. ‘Daarbij denk je in eerste instantie misschien aan een ontmoeting in een Bierkeller’.
Shiller baseert zijn Good Society filosofie op het werk van de Amerikaanse journalist Walter Lippmann die in 1936 een boek schreef met exact dezelfde titel. Lippmann, een joodse licht misantropische essayist, haalde het oude testament aan om zijn visie te onderbouwen. Volgens Bijbelse heb-u-naaste-lief tradities moeten we ons een beetje normaal gedragen en een poging moeten doen aardig te doen tegen elkaar.
Shiller is pessimistisch over de natuur van de mens. In zijn boek haalt hij neuro-onderzoek aan en citeert hij biologen, waaronder de Nederlandse aapexpert Frans De Waal, om aan te tonen dat de financiële wereld eigenlijk niet afwijkt van de dierenjungle en waar we uit eigen belang een jachtopziener zouden moeten aanstellen om de zwakkere dieren te beschermen.
Anders dan marxisten of linkse zuurpruimen wil Shiller het kapitalisme echter niet slopen, maar redden. ‘Yet the best way for society to proceed is not for to restrain financial innovation but instead to release it’, schrijft hij tamelijk blij-eikelig in het voorwoord van Finance and the Good Society.
Het enige dat ons eigenlijk kan beschermen tegen uitwassen, bubbels en groeiende ongelijkheid is het financieël afweerschut dat we zelf durven te installeren tegen de geldmassavernietingswapens die ons nu bedreigen. ‘The democratization of finance works hand in hand with the humanization of finance. To that extent it is important that finance be humane, and that it incorporate our increasingly sophisticated understanding of human mind in its systems, models and predications‘, stelt hij.
Shiller maakt zich zorgen over de groeiende tegenstelling tussen arm en rijk, en dan vooral het gebrek aan kansen die minder vermogenden krijgen om zich omhoog te knokken.
Dan klinkt hij ineens radicaler dan een SP-er. Lachend stelt hij voor om een belasting van 90 procent in te voeren voor de zeer rijken. Niet om ze te pesten, maar om de maatschappij te behoeden voor volgende financiële aardschokken. In zijn boek legt hij uit waarom: ‘It is much easier to insure a house before it burns down. The same principle implies that it is easier to construct a tax system that deals with increasing inequality before it happens.’
Om de rijken tegemoet te komen wil hij belastingvoordelen instellen om charitas te stimuleren.
Niet te plaatsen dus deze man. Als de zaal vol grijzende mannen leegstroomt is het tijd voor een vraag. ThePostOnline wil graag weten of hij zelf ooit heeft gespeculeerd met huizen. Hij lacht. ‘Ik heb twee huizen, maar nul hypotheken.’
Kijk, zo kan het ook. Misschien is dat wel de beste les deze middag: zorg dat je nooit afhankelijk bent van financiers die belangen dienen die niet stroken met die van u.
