7 november 2013. Mario Draghi, hoofd van de Europese Centrale Bank, kondigt de verrassende halvering van de rente aan naar een historische laag niveau van 0,25 procent. Een belangrijke reden hierachter? Bedrijven moeten meer gaan investeren in plaats van sparen en banken moeten meer geld uitlenen. Het beoogd resultaat is dat de werkloosheid zal afnemen en de inflatie zal stijgen naar een ‘gewenst’ niveau van ongeveer 2 procent. Alleen zo krijgen we de economie er weer bovenop en de rente weer naar een ‘normaal’ niveau.
Ook in de VS zijn deze maatregelen van kracht, zo gaf Bernanke 21 november nog aan dat het renteniveau voorlopig rond de nul zal blijven. En zijn opvolger Janet Yellen denkt daar niet fundamenteel anders over. Dat deze keus niet per definitie opvallend is moge duidelijk zijn. Samen met de creatie van geld (in de EU ligt dat iets anders) is dit namelijk het enige het middel dat Centrale Banken hebben om economieën te beïnvloeden. Iets dat geen overbodige luxe lijkt met de aanhoudend lage groei en relatief hoge werkloosheid in zowel de VS als Europa.
Toen kwam opeens de speech van Larry Summers, de ‘bijna opvolger’ van Bernanke. Die toch pijnlijk de vinger – al dan niet terecht – op een zere plek wist te leggen. Zo stelt hij dat de huizenbubbel die in 2007 barstte alleen de directe oorzaak van de grootste recessie (depressie) sinds de jaren ’30 was. Onderliggende structurele en een trendmatige stagnatie vanuit de vraagzijde, was het werkelijke probleem achter de economie van de afgelopen decennia. Maar hoe hebben deze structurele problemen zich dan zo sluimerend ontwikkeld? En hoe kan het dat inflatie zelfs tijdens bubbels opvallend laag bleef?
De verklaring die Summers hiervoor geeft is kraakhelder. Inflatie bleef laag doordat de productiecapaciteit, van ontwikkelde economieën, de totale vraag voor bleef. Dit structurele overaanbod kon eigenlijk alleen dankzij economische bubbels worden opgevangen door de vraag. Daar de overwaardering van o.a. de huizenmarkt liquiditeitstekorten effectief wist te verdoezelen omdat het mensen in staat stelde excessief te blijven lenen. Dat lonen daarbij structureel achter liepen versterkte dit effect nog eens. Deze luchtbel van een achterblijvende vraag, lage inflatie en hoge geldgroei zagen we uiteindelijk leeglopen in de huizenmarktcrisis van 2007. Maar het liquiditeitstekort lag al vele jaren sluimerend op de loer, stelt ook Paul Krugman. Alles behalve consumptie en krediet was gematigd en zelfs een oplopende werkloosheidsgraad zorgde niet voor een normalisatie van de prijsspiraal.
Geen probleem toch? Zou je zeggen! Zeker niet als het goed gaat. Bubbels lijken zo, de oplossing te zijn geweest voor een structureel en sluimerend economisch probleem. Want overaanbod wordt pas duidelijk als het economisch slechter gaat. Pas dan gaat dit ‘fenomeen’ stagnatie veroorzaken.
Waarom? Omdat als de vraag afneemt winstmarges voor bedrijven onder druk komen te staan. Bedrijven moeten dan competitieve maatregelen nemen. Denk hierbij aan bezuinigen, het ontslaan van personeel en het terugbrengen van investeringen. Voor een bedrijf een logische keus, dat alleen maar blijk geeft van gezond verstand. Maar wanneer een groot deel van de bedrijven dit doet, is dat desastreus voor een economie als geheel. Want een blijvend oplopende werkloosheid en gematigde lonen drukken de uitgaven met als gevolg verder afnemende vraagvooruitzichten.
Ook een vlucht naar goedkopere automatisering is geen oplossing. Omdat dit mensen vervangt door robots die weer geen vraag creëren. Normaal zouden prijzen zich aanpassen aan deze nieuwe verhouding. Maar door onder meer hoge energieprijzen die in tegenstelling tot andere productiefactoren niet willen normaliseren ontstaat er een negatieve verhouding tussen aanbod, prijs en vraag. Simpelweg omdat bedrijven (energie)kosten niet meer effectief kunnen aanpassen.
Olieprijs USD/BBL
bron: http://www.pieria.co.uk/articles/secular_stagnation_and_post-scarcity
Het gevolg is een structureel tragere groei van de economie en dus ook van de werkgelegenheid. En het behoeft nauwelijks uitleg dat de inflatie – die zelfs tijdens oververhitting en bubbels niet op niveau meegroeide – ook nu beneden peil blijft. Zo structureel, dat er door Summers zelfs van een ‘New Normal’ gesproken wordt.
Inderdaad, op zo’n moment is de centrale bank aan zet. Maar doordat de rente al zo’n historisch laagtepunt heeft bereikt kunnen ook zij nog weinig betekenen. De Zero Lower-Bound (of gewoon de rente nullijn) is bereikt, zonder effect. Want zelfs met deze lage rentestand komen bedrijven niet tot een goede verhouding tussen sparen en investeren.
‘They are running out of options.’
Want omdat het er ook nog alle schijn van heeft, dat we nog wel even gebonden zijn aan deze lage rentestand kan ook een eventuele volgende crisis niet meer effectief bestreden worden.
Het huidige monetair systeem heeft simpelweg geen effectieve antwoorden meer. Toch lijkt er een manier te zijn om in de toekomst deze beweging tegen te gaan. Dit vraagt echter om een ingrijpende verandering van het economisch monetair systeem. Miles Kimball – econoom aan de Universiteit van Michigan – ontwikkelde daarom het idee van de negatieve rente. Een ogenschijnlijk simpele oplossing die de mogelijkheid biedt rente in tijden van crisis onder nul te laten dalen. Dit moet bedrijven en banken wel de prikkel geven te investeren omdat sparen nu eenmaal geld gaat kosten.
Stel bedrijven zijn bang om te investeren in tijden van crisis zo stelt Kimball: “You have to give people a pretty good deal to make them willing to invest, and that good deal means that the borrowers actually have to be paid to tend the money for the savers.”.
Kan dat zomaar? Nee, met louter papier geld lijkt dat praktisch onmogelijk. De Centrale Bank moet namelijk wel garanderen in ieder geval 0 procent rente te geven. Want bij negatieve rente kost het geld om je geld weg te zetten en dan zullen mensen logischerwijs liever hun geld in een oude sok onder hun bed bewaren.
Kimball introduceert voor dit probleem de oplossing van een digitale valuta. Niet te verwarren met Bitcoins. Maar een officieel digitaal betaalmiddel dat naast de papieren valuta bestaat en inwisselbaar is.
Hoe werkt dit? Kort gezegd maak je een wisselkoers tussen beide valuta die gelijk is aan de rentestand, zodat de waarde aan elkaar gekoppeld blijft. Neem nu bijvoorbeeld de 100 digitale Euro’s op de bank. Wanneer je dit laat staan bij een rente van -5 procent is dit na een jaar nog maar 95 Euro. Dat klinkt niet aanlokkelijk en het is zoals gezegd aannemelijk dat bedrijven hun geld dus niet op de bank zetten. Door de wisselkoers wordt echter zowel het fysieke, als het digitale geld 5% minder waard. Een klein voorbeeld hiervoor: stel nu dat 100 digitale Euro’s bij een negatieve rente 5 % minder waard worden, maar je krijgt bij opname toch je 100 Euro dan is dit de wisselkoers van digitaal naar fysiek. Andersom geldt echter dat wanneer je 100 Euro op de bank zet dit als een krediet van 95 Euro wordt neer getekend. Voila: gelijke waarde! Waarom houd je het geld dan niet gewoon in papier ergens thuis? Welnu, dat gebeurd ook niet met bv. Dollars als de wisselkoers slechter is. Wellicht wordt er gewacht, maar uiteindelijk moeten er gewoon betalingen gedaan worden en is het geld nodig.
Zo maakt het dus niet uit of je het digitaal hebt of fysiek. Maar bij een negatieve rente loont het dus in beide gevallen niet meer om het op te potten. Ervoor zorgend dat gedurende een economische malaise, investeren dus bijna noodzakelijk is om geen waarde te verliezen. Zo kan de Centrale Bank weer invloed uitoefenen en de reële economie stimuleren. Bijkomend effect is dat ook inflatie niet meer nagestreefd hoeft te worden. Inflatie is namelijk vooral belangrijk om uiteindelijk weer weg te komen van deze rente nullijn (zoals Bernanke stelt).
Miles Kimball ziet het rooskleurig voor zich: “[…] one of the things you need to realize is we need to solve the demand side so we can get back to the supply side issues that are really the tricky thing for the long run,” zo stelt hij.
Of we daadwerkelijk naar een nieuw monetair systeem moeten, blijft de vraag. Het is namelijk nog lang niet gezegd dat de economie zonder deze maatregel er niet ook uit zou kunnen komen. Er is tenslotte nog veel potentie stelt ook econoom Lex Hoogduin. Maar het feit blijft wel dat zelfs in economieën waar het relatief goed gaat (denk hierbij aan Duitsland) de vraag achterblijft en importen niet oppakken. Misschien moeten we wel onorthodoxe maatregelen nemen om vraag en aanbod beter op elkaar aan te laten sluiten. Want hogere investeringen leiden simpel gezegd tot meer werkgelegenheid, hogere lonen, hogere consumptie en dus economische groei. Negatieve rente kan een effectieve tool zijn om de negatieve spiraal van trendmatige stagnatie te doorbreken en herstel weer een boost te geven. Anders lijken alleen ongecontroleerde bubbels nog een oplossing, maar wellicht zijn die ook wel gewoon onvermijdelijk.
