Een intellectueel is iemand die aan het publieke debat meedoet met kennis van zaken, en in dit debat een onafhankelijke houding inneemt. Mensen die slechts vertolker zijn van de mening van hun partij of groep zijn geen intellectueel. Zij zijn ideologen en propagandisten.
Met de intellectuelen in Nederland is het slecht gesteld. Er zijn nog maar weinig mensen met een onafhankelijke mening. Wellicht dat de polarisatie en moralisering van het publieke debat debet hieraan is. In Nederland staan er telkens weer twee groepen onverzoenlijk tegenover elkaar die iedereen beoordelen op grond van hun eigen goed-fout-schema. Het onzalige Zwarte Piet-debat illustreert de deplorabele toestand van de Nederlandse discussiecultuur vermoedelijk het beste: ben je voor Zwarte Piet dan ben je een racist en dus een minderwaardig mens, ben je tegen Zwarte Piet dan capituleer je voor de multiculturele samenleving en ben je een landverrader en dus ook een minderwaardig mens. Een middenweg is er niet.
Een echte intellectueel is Rob Hartmans. Hartmans, historicus en stukjesschrijver voor het Historisch Nieuwsblad en de Groene Amsterdammer, is wars van propaganda en ideologische scherpslijperij. In 2010 verscheen zijn boek Lang leve de linkse kerk, dat ondanks de ietwat provocerende titel (uiteraard bedacht door de uitgever) een oase van rust, bedachtzaamheid en nuance was.
Hartmans heeft hierin kritiek op de conservatieve stormloop tegen de linkse kerk en het populisme, maar was tegelijk ook heel kritisch over het goed-foutdenken in de jaren zeventig toen een beetje ‘intellectueel’ heel kritisch was over Chili en Zuid-Afrika maar de ogen sloot voor de mensenrechtenschendingen in Cuba en de Sovjet-Unie.
Nog interessanter dan het boek over de linkse kerk is Hartmans’ in 2010 verschenen meesterwerk Vaarwel dan! Essays over intellectuelen en hun illusies. Daarin passeren een heleboel bekende en minder bekende intellectuelen de revue, die allemaal kritisch onder de loep worden genomen. Hartmans ziet intellectuelen niet zonder meer als links en besteedt ook aandacht aan dwarse denkers van rechts, zoals de Britse politicus Edmund Burke en de Nederlandse theoloog Klaas Schilder. Het boek is een feest der eruditie waar zelfs Thijs Kleinpaste u tegen zegt, maar blijft niettemin leesbaar voor de niet-belezen leek.
Grondsop en verwarring. Essays over intellectuelen en hun illusies 2 is, zoals ook blijkt uit de ondertitel, het vervolg op Vaarwel dan! Het is een boeiend boek waarin een boel ‘nieuwe’ intellectuelen hun opwachting maken, onder andere Friedrich Nietzsche, Voltaire, Thomas Hobbes, Samuel Johnson, Friedrich Hayek, Alexandre Kojève, Jürgen Habermas, André Gide, Rosa Luxemburg en Hannah Arendt. Ook komen intellectuelen uit de polder, ‘The Dutch Mountains’, aan bod: Johan Huizinga, Willem Banning, Bart Tromp, Jacques de Kadt, J.H. Scheps en last but not least de ‘organische intellectueel’ Thierry Baudet.
Aan Frits Bolkestein, die het boek De intellectuele verleiding schreef, wordt ook een essay gewijd, maar de voormalige VVD-politicus met zijn slordige fouten en gemakkelijke gemeenplaatsen is volgens Hartmans slechts ‘een denker uit de kringloopwinkel’.
Hoewel het stuk voor stuk boeiende essays zijn, prettig te lezen, erudiet en vaak ook vernieuwend, kreeg ik al lezende toch een onbevredigend gevoel. Het grote plaatje ontbreekt in het boek. Waarom kiest Hartmans voor deze denkers en niet voor andere? Hartmans weet hier wel een praktisch antwoord op – alle essays zijn uitwerkingen van artikelen en boekbesprekingen die hij eerder heeft geschreven, daarom heeft het boek iets willekeurigs – maar dat is niet voldoende.
Ik ben juist benieuwd naar de vraag wie de belangrijkste intellectuelen van Nederland en de wereld zijn, wat de belangrijkste intellectuele debatten waren, welke rol ideologie speelt voor intellectuelen etc. etc.
Op sommige vragen wordt indirect wel antwoord gegeven (La Querelle des Anciens et des Modernes, de discussie over de vraag of mensen in de zeventiende eeuw de Klassieke Oudheid cultureel zouden kunnen overtreffen is bijvoorbeeld zo’n belangrijk intellectueel debat), maar dit zit allemaal in de essays verborgen.
Hartmans heeft geen systematisch boek geschreven. Zulke boeken zullen ongetwijfeld vast wel bestaan, maar daar had Hartmans in zijn inleiding naar kunnen verwijzen. Het boek heeft helaas ook geen conclusie, waardoor alle essays een beetje in de lucht blijven hangen. Ik wil als lezer meer.
De kritiek neemt niettemin niet weg dat Grondsop en verwarring de moeite waard is. Lees het echter alleen nadat u Vaarwel dan! en Lang leve de linkse kerk uit hebt en ga tevens op zoek naar een standaardboek over intellectuelen. (En stuur mij daarover ook een berichtje, ik wil zo’n boek namelijk graag hebben.)
N.a.v. Rob Hartmans, Grondsop en verwarring. Essays over intellectuelen en hun illusies 2 (Uitgeverij Aspekt Soesterberg 2013). ISBN 9789461533661. 398 pagina’s. €19,95 euro.
Idem, Lang leve de linkse kerk. En Andere Essays Over Politieke Hersenschimmen, Misverstanden En Illusies (Uitgeverij Aspekt Soesterberg 2010). ISBN 9789059119390.
Idem, Vaarwel dan! Essays over intellectuelen en hun illusies (Uitgeverij Aspekt Soesterberg 2000). ISBN 9789075323696.
Ewout Klei is intellectueel in opleiding (Iio)
Lees ook: het interview met Rob Hartmans.
