Na afloop van de Tweede Wereldoorlog riep de Nederlandse kolonie Indonesië haar onafhankelijkheid uit. Nederland kon dat niet accepteren en trad militair op. Dit ingrijpen werd in de volksmond bekend als de ‘politionele acties’. Het zou tot eind 1949 duren voordat er een definitief akkoord werd gesloten waarmee Indonesië ook door Nederland werd erkend als onafhankelijk land. Dat was pas na enkele jaren bittere strijd en diepe ellende.
Er bestaat veel geschiedschrijving over dit conflict, maar niet over de rol van de media tijdens deze periode. Louis Zweers heeft met zijn proefschrift De gecensureerde oorlog deze leemte ingevuld. Zijn gedetailleerde weergave van niet eerder gepubliceerd materiaal over deze oorlog laat zien hoe de Nederlandse overheid de regie voerde over het beeld dat in Nederland van het conflict werd neergezet. Die lessen zijn ruim vijftig jaar later nog steeds relevant.
De voorlichtingsdienst van het leger gedroeg zich tijdens de politionele acties als een moderne PR-machine. De voorlichters speelden met woord en beeld om het door de Nederlandse overheid gewenste beeld over te brengen. In Nederland kwam nauwelijks nieuws naar boven over de gevechtshandelingen van het Nederlandse leger, de daarop volgende guerrilla-oorlog en de vele slachtoffers. Er werd consistent een beeld neergezet alsof er sprake was van een humanitaire actie, dat de meeste Indonesiërs achter Nederland stonden en dat slechts een kleine minderheid van de Indonesiërs voor onafhankelijkheid was.
Er was niets van waar. De meerderheid was juist voor onafhankelijkheid, er was sprake van gewapende strijd en er vielen duizenden slachtoffers. In Indonesië bestond geen vrije pers, kritische journalisten werden tegengewerkt en alleen volgzame journalisten waren welkom. De meeste journalisten baseerden hun berichtgeving bovendien op de informatie die ze van de overheid zelf kregen en gingen nauwelijks zelf op onderzoek uit. Het checken van feiten kwam weinig voor en de nieuwsgaring was op zijn minst oppervlakkig te noemen.
De censuur van de Nederlandse overheid leidde tot massale zelfcensuur bij journalisten omdat zij nauwelijks konden ontsnappen aan de controle van de overheid. Buitenlandse journalisten waren veel onafhankelijker en gaven dus ook een ander beeld van het conflict. Zij hadden meer oog voor het Indonesische perspectief. In een latere fase van het conflict zouden buitenlandse journalisten dan ook helemaal niet meer welkom zijn. Dit maakte het gemakkelijker voor de Nederlandse overheid het beeld te schetsen dat er niets aan de hand was.
Toch zwelde de kritiek op Nederland aan. Ook het feit dat er later helemaal geen fotoberichtgeving meer zou zijn over de guerrilla-oorlog maakte dat mensen achterdochtig werden. Er waren geen beelden meer, maar er verschenen wel lijsten met gevallen militairen. Er waren verder weinig aanwijzingen nodig om te begrijpen dat het conflict zich desastreus ontwikkelde.
De meesten van ons kennen de politionele acties alleen uit de geschiedenisboeken. Het conflict in Indonesië klinkt antiek en totaal irrelevant voor de tijd van nu. Maar uit Zweers’ werk blijkt dat niets minder waar is. Veel overheids-PR over oorlogen en conflicten van de afgelopen jaren – met name uit Amerika – past feilloos in het beeld wat Zweers schetst van de politionele acties. Journalisten die destijds meegingen met het leger om verslag te doen van het conflict, waren even ‘onafhankelijk’ als ‘embedded journalists’ nu.
Nu Nederlandse militairen binnenkort naar Mali gaan, is dit boek nuttiger dan ooit. Want hoe werden de politionele acties destijds verkocht aan de bevolking? “De nadruk lag op de ‘opbouwmissie’ en veel minder op de ‘vechtmissie’” (p.232). Missies van nu worden nog steeds met dit soort mooie woorden verkocht, terwijl je heel wat twijfels kunt hebben.
Chris Aalberts is oud-collega van Louis Zweers aan de master Media en Journalistiek van de Erasmus Universiteit Rotterdam.
