Historicus Ad van Liempt heeft een prachtig boek geschreven over de eerste vijf jaar na de oorlog: Na de bevrijding. De loodzware jaren 1945-1950. In deze jaren begint Nederland met de wederopbouw van het door oorlog verwoeste land, worden oorlogsmisdadigers opgesloten en berecht, kezen de Trezen met Canadezen, mag De Telegraaf niet verschijnen, mislukt de politieke Doorbraak van de PvdA maar slaagt de literaire doorbraak van Gerard Reve en de artistieke doorbraak van Cobra, gaan de Nederlanders weer op walvisjacht, haalt een Nederlandse huismoeder vier gouden medailles op de Olympische Spelen van Londen en last but not least voert het Nederlandse leger onder leiding van generaal Simon Spoor een vuile koloniale oorlog in Indonesië.
Het boek van Ad van Liempt, oprichter en oud-hoofdredacteur van het VPRO-geschiedenisprogramma Andere Tijden en auteur van geschiedenisboeken als De Oorlog, Verzetshelden en moffenvrienden, Jodenjacht, Nederland valt aan, De jacht op het verzet en De drogist leest als een trein. En dat zag ik niet alleen omdat ik het in de trein heb gelezen. Het is een knap geschreven boek, vol met interessante feitjes, dat de aandacht van de lezer goed weet vast te houden. Na de bevrijding is tegelijk verschenen met gelijknamige de NTR-serie, die nu op televisie wordt uitgezonden.
Het nieuwste boek van Van Liempt leunt sterk op zijn eerdere boeken over de Tweede Wereldoorlog en de oorlog in Indonesië (Nederland valt aan), op krantenknipsels uit de grote Nederlandse kranten (behalve dus De Telegraaf) en enkele regionale kranten en op enkele recent verschenen biografieën over sleutelfiguren uit de jaren 1945-1950: de premiers Louis Beel en Willem Drees, koningin Wilhelmina, generaal Simon Spoor en diplomaat Herman van Roijen (die een belangrijke rol speelt bij de uiteindelijke onafhankelijkheid van Indonesië). Ook heeft Van Liempt inzage gekregen in de nog niet verschenen biografie over Wim Schermerhorn van historicus Herman Langeveld, bekend van zijn tweedelige biografie over de vooroorlogse ARP-premier Hendrikus Colijn. Verder heeft Van Liempt gebruik gemaakt van brieven en dagboeken van soldaten die in Indonesië vochten en memoires van dienstweigeraars die weigerden in Indonesië te vechten, zodat het boek ook gebaseerd is op enkele boeiende primaire bronnen. Ten slotte hebben de NTR-collega’s Van Liempt aan mooie verhalen geholpen over de jaren 1945-1950, die de historicus heeft gebruikt bij het schrijven van zijn kroniek.
De jaren 1945-1950, die ik in het eerste hoofdstuk van mijn proefschrift over de geschiedenis van het Gereformeerd Politiek Verbond heb behandeld kende ik eigenlijk vooral van het artikel ‘Jaren van tucht en ascese’ van voormalig NIOD-directeur J.C.H. Blom. Dit artikel was tot het verschijnen van het boek van Van Liempt eigenlijk het enige verhaal dat de jaren 1945-1950 als thema heeft. Hoewel Van Liempt net als de historici Geert Mak en Han van der Horst populair-wetenschappelijke boeken schrijft en Na de bevrijding ondanks de ondertitel geen loodzware wetenschappelijke kost is, heeft Van Liempt zijn feitjes goed op orde zodat een historicus hier in een wetenschappelijke publicatie met een gerust hart naar kan verwijzen. Van Liempt begrijpt bovendien heel goed dat krantenartikelen misschien niet altijd even betrouwbaar zijn als bron, maar als vertolkers van de tijdgeest van cruciaal belang zijn.
Na de bevrijding bestaat uit zes hoofdstukken, als we de proloog ‘September 1944’ ook meerekenen. Van Liempt begint zijn verhaal namelijk met de bevrijding van het zuiden van Nederland, waar het ‘Oranje Boven!’ al eerder werd gezongen. De volgende hoofdstukken, die niet genummerd zijn, gaan achtereenvolgens over 1945, 1946, 1947, 1948 en 1949. De opzet is dus chronologisch, maar binnen elk hoofdstuk worden verschillende onderwerpen behandeld. De meeste aandacht krijgt de koloniale oorlog in Indonesië, die in 1945 begint nadat de Japanners zich hebben overgegeven. In het ontstane machtsvacuüm roept Soekarno de onafhankelijkheid uit. Nederland stuurt pas in 1946 en 1947 op grote schaal troepen, die als doel hebben de orde te herstellen en de republiek van Soekarno te verslaan. De Nederlandse publieke opinie minus de communisten (en wat marginale pacifisten en radicale socialisten die Van Liempt in zijn boek helaas niet noemt) staat massaal achter de politionele acties van 1947 (Operatie Product) en 1948 (Operatie Kraai), terwijl Nederland hierdoor in het buitenland, ook in de Verenigde Staten, zijn geloofwaardigheid verliest. Dit leidt er uiteindelijk toe dat Nederland ondanks militaire successen gedwongen wordt om Indonesië op te geven,hoewel Nieuw-Guinea (tot 1962) bij het koninkrijk blijft.
Het boek bevat veel interessante feiten. Bijvoorbeeld over het optreden van VVD-minister Dirk Stikker van Buitenlandse Zaken, die op 10 december 1948 na een VN-top in Parijs een informeel onderhoud heeft met zijn Franse collega Robert Schuman. In de ochtend hebben beide ministers hun handtekening onder de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens gezet, in de middag vraagt Stikker of Frankrijk eventuele sancties van de Veiligheidsraad tegen Nederland wil vetoën, sancties die ongetwijfeld komen als Nederland overgaat tot een tweede politionele actie. Schuman zegt dat Frankrijk zo ver niet durft te gaan. Wel adviseert hij Stikker dat Nederland het beste op 17 december met de politionele actie kan beginnen, want dan is het reces van de Veiligheidsraad begonnen. De inkt van hun handtekeningen is dus nog maar net droog en Nederland en Frankrijk vergaderden al weer over hoe ze de mensenrechten kunnen gaan schenden. De tweede politionele actie begint op 19 december en wordt een groot militair succes, het Nederlandse leger neemt Soekarno en zijn medestanders gevangen, maar de Veiligheidsraad besluit een spoedvergadering te beleggen en het Nederlandse optreden wordt, ook door Frankrijk, ondubbelzinnig veroordeeld.
Dat de jaren 1945-1950 loodzware jaren waren komt door de oorlog in Indonesië. Nederland zou zich veel sneller van de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog hebben kunnen herstellen als deze peperdure en mensenlevens kostende oorlog niet zou zijn gevoerd. Het zomaar opgeven van Indonesië is in deze jaren voor veel mensen echter een mentale brug te ver. Pas in 1949 gaat Nederland akkoord, en ook pas wanneer de Indonesische afvaardiging slikt dat Nieuw-Guinea (voorlopig) nog een kolonie moet blijven. Het kolonialistische motto ‘Indië verloren, rampspoed geboren’ zou achteraf trouwens op onwaarheid te berusten. Vanaf 1950 herstelt Nederland zich pas echt en krijgt het land een gouden halve eeuw, waar Han van der Horst onlangs het boek De mooiste jaren van Nederland, 1950-2000 (Amsterdam, Bert Bakker 2013) over heeft geschreven.
Ten slotte is het wel een beetje jammer dat de emigratie naar Canada en de Verenigde Staten, die vanaf 1947 een hoge vlucht nam, in Na de bevrijding nauwelijks aandacht krijgt. Dat terwijl er tussen 1947 en 1963 uiteindelijk zo’n 410.000 Nederlanders zullen emigreren. Degenen die in dit onderwerp geïnteresseerd zijn beveel ik de boeiende studie De dynamiek van een emigratiecultuur (Hilversum, Verloren 2010) van historicus Enne Koops aan.
N.a.v.: Ad van Liempt, Na de bevrijding. De loodzware jaren 1945-1950 (Amsterdam, Balans 2014). ISBN 9789460036927. €25,00.
