Europa is meer dan de economische crisis en de Europese Unie. Cultuurhistoricus Pieter Stienz, boekenredacteur van het NRC Handelsblad, heeft een schitterend boek gemaakt over de Europese cultuur. Aan de hand van 104 essays en evenveel kleine stukjes schrijft hij onder andere over de humanisten Petrarca en Erasmus, de componisten Wagner en Verdi, het boek Lord of the Rings en de opera Der Ring des Nibelungen, James Bond en de Femme Fatale, chansonnier Jacques Brel en de Britse muziekgroep The Beatles, Homeros’ Odyssee en Ulysses van James Joyce, Monty Python’s Flying Circus en Candide ou l’optimisme, de nazifilm Triumph des Willens en Waterloo van Abba, etcetera, etcetera. Sommige essays hebben eerder in het NRC Handelsblad gestaan, andere zijn speciaal voor dit boek geschreven. Sommige lemma’s staan trouwens ook op zijn website.
Het leuke van Made in Europe is dat de artikelen niet alleen over het onderwerp zelf gaan, maar ook tal van verwijzingen naar andere verhalen hebben en naar elkaar verwijzen. Dat is natuurlijk ook nogal logisch, want in het boek wil Steinz immers betogen dat Europa een culturele eenheid vormt. Een paar voorbeelden: fragmenten uit de film Metropolis van Fritz Lang uit 1927 komen voor in de videoclip Radio Gaga van Queen (Queen heeft helaas geen eigen lemma); de Fabergé-eieren van de Russische tsaren spelen een belangrijke rol in de James Bond-film Octopussy; Koning Arthur inspireerde Monty Python; Voltaire komt behalve in het stuk over zijn boek Candide ook voor in de stukken over de Renaissancedenker Montaigne (een van Voltaires helden), de Encyclopédie, Café New York in Boedapest (hij kwam er nooit maar wel in andere koffiehuizen, Voltaire dronk per dag zo’n veertig kopjes koffie) en atlasmaker Blaeu in Amsterdam (Amsterdam was volgens Voltaire een stad van canaux, canards & canaille) en de Vlaamse striphelden Suske en Wiske krijgen geen eigen lemma maar worden wel genoemd in het stuk over Pieter Bruegel, Kuifje en Der Ring des Nibelungen.
Made in Europe is verrassend up-to-date en combineert high culture met low culture. De beste zanger van België (en misschien ook wel Europa) op dit moment, Stromae, is geïnspireerd door Jacques Brel, de strip Asterix maakt grapjes over onder andere The Beatles, de Laokoöngroep, Le Penseur van Rodin, Pieter Bruegel, Kuifje Manneken Pis en Victor Hugo; het lemma over de minirok noemt ook de film Austin Powers die het Londen van de jaren zestig parodieert en Pieter Steinz geeft heel eerlijk toe dat zijn eerst kennismaking met Wagners opera Der Ring des Nibelungen tot stand kwam via het Suske en Wiske-album De Ringelingschat.
Het nadeel van Made in Europe is dat het boek voor je gevoel niet af is. Er staat 208 grote en kleine artikelen in, maar het hadden er ook 300 of 500 mogen zijn. Zo heeft Oscar Wilde geen eigen lemma maar komt alleen terloops voor in het stuk over de Femme Fatale (zijn toneelstuk Salomé over de dochter van Herodus die Johannes de Doper liet onthoofden, dit toneelstuk heeft prachtige illustraties van Aubrey Beardsley, een briljante kunstenaar die in het boek helaas niet wordt genoemd); in het stuk over Shakespeares Macbeth wordt de gelijknamige hilarische tekenfilm van Herman Finkers niet genoemd (ik geef heel eerlijk toe dat dit mijn eerste kennismaking was met Shakespeare); de invloedrijke filosofen Kant, Nietzsche, Hegel, Heidegger en Wittgenstein hebben geen eigen lemma en Machiavelli, Spinoza, Bayle en Anne Frank komen helemaal niet in het boek voor.
Als ik het boek had geschreven had ik dus andere keuzes gemaakt. Behalve over Wilde, Nietzsche, Bayle en Beardslay had ik lemma’s geschreven over de beroemde Duitse natuurwetenschapper Alexander von Humboldt en de bedenker van de evolutietheorie Charles Darwin; ook zou ik schrijven over Die Neue Welle (de Duitse New Wave), de Duitse films Goodbye Lenin en Der Untergang en de Franse film La grande bouffe. Als Steinz dat boek zou recenseren had hij wellicht opgemerkt waarom ik geen lemma had geschreven over de Russische schrijver Poesjkin, totaalvoetbal, het oriëntalisme, Pippi Langkous en het Melkmeisje van Vermeer.
Met andere woorden: er zit iets subjectiefs in de onderwerpskeuze. Dat is ook helemaal niet erg. Cultuur is gewoon een kwestie van smaak en subjectiviteit. Over bepaalde zaken is (bijna) iedereen het wel met elkaar eens (Bach, Kafka, de Sint Pieter in Rome, Socrates, Goethe), maar over andere zaken bestaat er gewoon veel verschil van mening en van smaak. Dat in de Nederlandse canon Willem van Oranje, Erasmus en Multatuli en Anne Frank thuishoren staat buiten kijf, maar of Anne M.G. Smit, Srebrenica of het planetarium van Eise Eisinga zo belangrijk zijn durf ik te betwijfelen.
Zonder meteen voor een cultuurrelativist te willen worden versleten durf ik te stellen dat identiteit een hoog vaagheidsgehalte in zich heeft. Dat had Steinz wellicht iets duidelijker mogen maken in zijn prachtige boek.
N.a.v.: Pieter Steinz,Made in Europe. De kunst die ons continent bindt (Nieuw Amsterdam, Amsterdam 2014). ISBN 97890464762740. 432 pagina’s. €34,95.
