Isolde’s Liebestod, de aria van Wagner, rolt als een warme golf de stereo uit, de kamer in. Sfeervol ingericht, met rustieke schilderijen en klassieke beeldhouwwerken. Een elegant geklede heer haalt zijn viool te voorschijn en speelt de aria blindelings mee. Het toppunt van cultuur en beschaving? Helaas: deze man is SS-obergruppenführer Reinhard Heydrich. Tijdens zijn vioolspel denkt hij na over zijn werk: de eindoplossing voor het Jodenvraagstuk. Doodschieten of vergassen? Dan vraag je je als toeschouwer toch af: als zo’n culturele man zulke gruwelijke dingen kan doen, wat zegt dat dan over cultuur?
Heydrich’s voorliefde voor cultuur staat namelijk niet los van zijn misdaden. De rustieke schilderijen, de klassieke beeldhouwwerken: Duitsland’s conservatieve romantiek was een reactie op de Franse Revolutie met zijn democratische idealen van gelijkwaardigheid. Wagner’s Tristan und Isolde was gebaseerd op Schoppenhauer’s Die Welt als Wille und Vorstellung: de wil is sterker dan de ratio. Geen wonder dat zo’n land van denkers en dichters kon vervallen tot een land van domme doeners. Zo werd de Tweede Wereldoorlog het Gesamtkunstwerk van het Duitse nationalisme.
Maar dit stuk is geen waarschuwing voor de duistere kanten van cultuur. Want zo’n waarschuwing is niet meer nodig: Europese kunst vermijdt al jaren elke verdachtmaking van maatschappelijke relevantie. Uit angst voor een nieuwe wereldoorlog heeft Europa het cultuurpacifisme omarmd. Ironisch genoeg viel er nog wel één slachtoffer: onze kunst is zelf doodgebloed (zie ook het recente stuk van Thiery Baudet). Nee, dit stuk is het tegenovergestelde van een waarschuwing. Het is juist een aansporing om cultuur ten goede te gebruiken. Waarom zouden alleen gestoorde machtswellustelingen zoals nazi’s cultuur mogen gebruiken om hun idealen te promoten?
Gelukkig zijn er ook landen in het Vrije Westen die hun liberale cultuur wel inzetten om hun vooruitstrevende idealen na te streven. Nederland kan een voorbeeld nemen aan de Verenigde Staten. Zij leerden juist van de manier waarop nazi’s cultuur gebruikten. Direct na de Tweede Wereldoorlog werd de CIA de hoofdsponsor van Moderne Kunst. Want dat benadrukte de vrijheid en creativiteit van het Westen ten opzichte van het Communisme en haar reactionaire kitsch (zie ook mijn stuk Kunst als wapen).
Het recente bezoek van de Amerikaanse president werd een showcase van Nederlandse cultuur. Waar wilde Obama zijn eerste persconferentie houden? Voor de Nachtwacht. Niet alleen omdat het een beroemd schilderij is. Of zo lekker groot. Nee, de Nachtwacht staat ergens voor: het is een groep bewapende burgers die in tijden van dreiging hun vrije Republiek verdedigen. Geschilderd tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Obama’s backdrop is een ijzersterk contrast met de laatste keer dat de Taliban cultuur gebruikten in hun propaganda: toen ze de eeuwenoude Buddha’s van Bamyan opbliezen. Een duidelijke boodschap: Obama, de leader of the free world, staat voor een groep burgers die vechten voor hun vrijheid en de tirannie verdrijven. Want dat is waar het Westen voor staat. De Nachtwacht was daarmee een prelude voor zijn boodschap twee dagen later tijdens de NAVO-top in Brussel: Europa investeert tegenwoordig te weinig in Defensie.
Obama’s keuze voor de Nachtwacht inspireerde Nederland om de afsluitende persconferentie in het Haagse Gemeentemuseum te houden. Niet met Victory Boogie Woogie als achtergrond, maar toch. Het prille begin van de rehabilitatie van cultuur als nuttige, maatschappelijke motivator is er. We snappen weer dat niet iedereen die goedgekleed van een schilderij geniet of naar Wagner luistert, een soort Heydrich wordt. Mooi, want kunst is te waardevol om links te laten liggen. Hopelijk stuwt het Amerikaanse duwtje in de rug onze omgang met cultuur in de juiste richting.
