Waarom is er zoveel onvrede in Nederland en waarom gebeurt er zo weinig om die onvrede weg te nemen? Burgers klagen over publieke diensten en politici wekken de indruk dat ze ermee aan de slag gaan. Maar gebeurt dat echt? Heeft het zin om je als burger druk te maken over de problemen met de Fyra-vervanger? De teloorgang van PostNL? Een overname van KPN? Salarissen van bestuurders van ziekenhuizen? De kwaliteit van het HBO? De sluiting van Philip Morris in Bergen op Zoom?
Is betrokkenheid van burgers bij dit soort thema’s zinvol? Het cynische antwoord is nee. De politiek gaat er niet of nauwelijks over. Bij de sluiting van Philip Morris zegt Mark Rutte dat ook, maar bij de Fyra doen vrijwel alle politieke partijen alsof ze invloed hebben op de beslissing een trein wel of niet te laten rijden. Maar in beide gevallen is de invloed van de politiek uiterst beperkt en daarom lijken ook de kritische vragen van burgers aan politici over deze kwesties zinloos.
Dat is een onverkwikkelijke zaak. Het is juist goed als burgers hun mening laten horen en politici laten weten hoe ze over allerlei zaken denken. Maar de werkelijkheid blijkt anders. De vraag is of de politiek nog wel gaat over al deze thema’s. Bij Philip Morris ging de overheid nooit over het al dan niet sluiten van een fabriek, maar bij de NS, PostNL, KPN, uitkeringen, woningcorporaties en ziekenhuizen lag dat vroeger echt anders. Toen had het zin als burgers zich roerden, nu veel minder. Wat is er veranderd?
Roel Kuiper gaat in zijn boek De terugkeer van het algemeen belang in op deze vragen. Kuiper is Eerste Kamerlid van de ChristenUnie en bijzonder hoogleraar reformatorische wijsbegeerte aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Kuiper vraagt zich af waar het algemeen belang in de Nederlandse politiek is gebleven. Bestaat het algemeen belang nog wel?
Kuiper schrijft een geschiedenis hoe de Nederlandse politiek steeds minder te zeggen kreeg. Er bestaan twee onweerlegbare beleidsmantra’s: de Europese interne markt en het idee dat grootschaligheid altijd beter is. Nederland heeft een open economie en dus profiteert zij van de handel binnen de EU. Concreet betekent dit dat de overheid de markt haar werk laat doen en zo min mogelijk belemmeringen oplegt. Als dat betekent dat Nederlandse bedrijven en belangen in buitenlandse handen vallen, vindt de politiek dat prima. Dat past in een open economie, nietwaar?
Kuiper laat zien hoe de onvrede over de publieke sector niet uitsluitend, maar wel voor een belangrijk deel is verweven met Europa. Nederland was altijd de grootste fan van Europa en stelde de markt dus geheel open, deed geen pogingen eigen bedrijven te beschermen en privatiseerde en verzelfstandigde er flink op los. Allerlei publieke voorzieningen gingen onder de tucht van de markt vallen. De consequentie was dat de politiek steeds minder te zeggen kreeg. Private belangen werden belangrijker dan publieke belangen.
Andere landen in Europa deden dat niet of veel minder. Duitsland is een goed voorbeeld. Daar hield de overheid meer zeggenschap over publieke voorzieningen en werden belangrijke bedrijven wel beschermd. Dit alles laat volgens Kuiper zien dat Europese landen niet naar elkaar toegroeien. Landen behartigen nog steeds hun eigen belangen, maar doen dat binnen de EU slechts met andere middelen. Nederland behartigde zijn belangen lange tijd onvoldoende door veel verder te gaan met Europese regels dan andere lidstaten.
In het proces van het verzelfstandigen en privatiseren van overheidstaken was onvoldoende oog voor het algemene belang en dit hele proces heeft vooral onvrede bij burgers opgeleverd. De rol van Europa was op de achtergrond groot. Niet alleen wat betreft de regels die uit Brussel komen, maar vooral ook de wijze waarop Nederland vervolgens met die regels omgaat. Kuiper wil naast vele andere nuttige aanbevelingen van het beleidsmantra af dat de interne markt per definitie goed is. Het is moeilijk hem ongelijk te geven.
Chris Aalberts publiceerde onlangs: Kunnen burgers Europa van koers laten veranderen?
