Tijdens de opening van haar tentoonstelling lag ze naakt in een glazen doodskist. Enkele rode rozen bedekten haar intieme delen. Terwijl het publiek Gallery Stevenson in Johannesburg binnenstroomde hield de Zuid-Afrikaanse Zanele Muholi dit twintig minuten vol.
In Of Love and Loss waren foto’s te zien van begrafenissen en huwelijken van homoseksuelen en lesbiennes in Zuid-Afrika. Een gewaagde actie aangezien de homogemeenschap daar ondanks de progressieve grondwet nog steeds ongeaccepteerd is. De activistische Zanele ziet geen andere keuze dan dit probleem aan te kaarten.
Beginnend met een aantal intieme, autobiografische foto’s van Zanele en haar partner Valerie lijkt de tentoonstelling nog weinig activistisch. Zodra deze enkele zwart-wit portretten plaats maken voor kleurrijke, bijna schreeuwende documentaire foto’s, lijkt Zanele een boodschap over te dragen. Zanele noemt zichzelf namelijk niet alleen kunstenares maar ook visueel activist. Met behulp van haar fotografie probeert ze verandering te brengen in de manier waarop de LGBTI gemeenschap (bestaande uit lesbiennes, homo’s, biseksuelen, transgender en interseksuelen) in Zuid-Afrika worden gezien en behandeld.
Gallery Stevenson is een hoogstaande kunstgalerie in Zuid-Afrika met vestigingen in welvarende wijken in Johannesburg en Kaapstad. Zakelijk gezien een goede plek om Zanele’s kunst onder de aandacht te brengen. Het probleem bij zulke kunstgaleries blijft echter de figuurlijke drempel, die voor veel mensen te hoog ligt. Hoe spreek je dan alsnog publiek aan wat normaal gesproken niet in aanraking komt met kunst? Zanele regelt tijdens de openingen van haar tentoonstellingen busjes en taxi’s die vanuit de townships (buitenwijken) mensen naar de galerie vervoeren. De thema’s uit Zanele’s werk moeten juist bij deze Zuid-Afrikanen onder de aandacht gebracht worden, aldus de kunstenares.
Volgens Zanele’s manager, Yaya Mavundla, is dit één van de kunstenares haar doelen. Niet alleen de wereld maar ook Zuid-Afrika zelf moet het probleem inzien. Yaya vertelt tijdens een rondleiding door de tentoonstelling over de geweldige hoop en tegelijkertijd het voelbare verdriet wat uit de foto’s spreekt. Iets wat typerend lijkt te zijn voor Zuid-Afrika opzich. Zodra Yaya een film in de hoek van de galerie bereikt, deinst zij ondanks haar bekendheid met het werk terug. “Ik word hier zo misselijk van. Het is ontzettend moeilijk om hiernaar te kijken.” Het lijkt alsof er een waas over het beeld ligt maar ondanks deze vage sluier is duidelijk te zien hoe twee mensen de liefde bedrijven. Het is confronterend en intiem, ondanks het onduidelijke beeld. Dit is hetgeen waarvoor de LGBTI gemeenschap gestraft wordt: de liefde bedrijven in een niet heteroseksuele vorm.
Zanele’s schreeuw om aandacht voor dit probleem heeft Nederland en andere landen bereikt, bijvoorbeeld in 2013 toen zij het Prins Claus Fonds voor de Kunsten ontving. Haar werk was toen onder andere te zien in de Prins Claus Gallery in Amsterdam. Zanele genoot steeds meer internationale aandacht met haar portretten van zwarte lesbiennes. Met persoonlijke, intieme kunstwerken zorgde zij ervoor dat ze voorlopig gevestigd is in de hedendaagse kunstwereld.
Als je vervolgens de hele wereld overvliegt naar congressen, universiteiten en musea om over je kunst te vertellen, lijkt het enkel succes voor Zanele. De andere kant van de medaille blijkt hard: Zanele is in haar eigen land slachtoffer van allerlei misdrijven. Zo is ooit haar hele computer inclusief externe harde schijf gestolen, is ze bedreigd en mishandeld. Als het niet haarzelf betreft, wordt haar omgeving getroffen. Een aantal door haar geportretteerde lesbische vrouwen leeft nu niet meer. Een gruwelijke prijs die zij hebben moeten betalen om mee te strijden in het gevecht tegen ongelijkheid.
Sinds er in 1996 een nieuwe grondwet van toepassing is in Zuid-Afrika, zou er veel veranderd moeten zijn in het land. Na de apartheid was Zuid-Afrika de plek waar als eerste ter wereld vrijheid van seksuele voorkeur opgenomen werd in de grondwet. Tolerantie en respect hoog in het vaandel hebbende, is nog steeds niets minder waar. Zuid-Afrika blijkt één van de landen met de hoogste geweldcijfers ter wereld te zijn. Op papier lijkt alles goed geregeld maar de realiteit laat het tegendeel zien.
Het is lastig te beoordelen hoeveel van deze misdrijven en moorden tegen LGBTI is gericht. Vaak wordt bij de politie de geaardheid of het motief van een seksueel misdrijf niet gerapporteerd. Dit resulteert in een moeilijk in te schatten hoeveelheid slachtoffers. Bovendien heerst er onder vrouwen die een seksueel misdrijf hebben overleefd, een grote angst om aangifte hiervan te doen aangezien zij dan mogelijk opnieuw slachtoffer worden van geweld.
Wat drijft een Zuid-Afrikaanse kunstenares om toch zo hard te blijven vechten voor dit probleem? Op papier is er ruimte voor de LGBTI gemeenschap, maar dit is niet voldoende als het aan Zanele ligt. Iedereen verdient een plek op deze aarde om te kunnen zijn, in welke vorm dan ook.
De Zuid-Afrikaanse kunstenaars scene wordt momenteel gedomineerd door jonge, ondernemende en ietwat activistische creatievelingen. Zij zoeken, net als hun regering, naar een manier om de identiteit van de zogenaamde regenboognatie vorm te geven. De beladen geschiedenis vormt een lastige bagage. Volgens Zanele is afzetten tegen de overblijfselen van het verleden noodzakelijk. Alleen op deze manier kan Zuid-Afrika profiteren van de nieuwe democratie.
Waar Zanele voor vecht, blijkt uit haar fotografie. Daarnaast lijken haar houding, karakter en acties mee te strijden. Iets wat door een progressieve grondwet op papier alleen niet bereikt wordt, moeten de Zuid-Afrikanen en misschien wel de kunstenaars zelf bewerkstelligen. Vrijheid en ruimte op papier is in ieder geval niet voldoende voor de LGBTI in Zuid-Afrika.
Of Love and Loss was van 14 februari tot en met 4 april 2014 te zien.
Beeld: Shutterstock
