Sinds vorig jaar ben ik een amateur Hitler-kenner. Dat kun je worden als je de tweedelige Hitler-biografie van Ian Kershaw hebt gelezen en het fenomenale boek Anmerkungen zu Hitler van Sebastian Haffner (nom de plume van de Duitse journalist Raimond Pretzel). Een heel aardig boek is bovendien The dark charisma of Adolf Hitler van Laurence Rees, waarin het griezelige succes van de Führer wordt verklaard. Hitler is een fascinerende persoonlijkheid. Hij wist miljoenen mensen aan zich te binden, startte een nieuwe wereldoorlog en stortte tientallen miljoenen mensen in het verderf, waaronder zes miljoen Joden. Mede vanwege het herlevende antisemitisme in Europa blijft Adolf Hitler helaas uiterst actueel. Hoe werd Hitler antisemiet? Hoe ontstond de Holocaust? En ten slotte: in hoeverre is het herlevende antisemitisme in Europa met het antisemitisme van Hitler te vergelijken?
De sleutel om het fenomeen Hitler te begrijpen is zijn pure haat. Hitler zat vol ressentiment. Hij droomde van een leven als een kunstenaar maar werd niet toegelaten tot de Weense kunstacademie en leefde een tijdlang als een halve bedelaar in Wenen. In 1913 verhuisde Hitler naar München waar hij de kost verdiende met het tekenen van ansichtkaarten. Hij sloot zich een jaar later vol overgave aan bij het Duitse leger toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Toen Duitsland verloor ervoer Hitler dit als een harde klap in zijn gezicht. Eerst was hij zelf vernederd, nu zijn geliefde nieuwe vaderland waarmee hij zich volledig had geïdentificeerd.
De ster van Hitler steeg toen hij zich in 1919 aansloot bij de Deutsche Arbeiterspartei. Hitler moest voor het Duitse leger spioneren bij linkse partijen, maar de DAP bleek een nationalistische partij. De spion werd politicus. Hitler werd in 1921 Führer van de partij, die haar naam inmiddels had veranderd in de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei. Hij viel op door zijn redenaarstalent. Hitler wist zijn luisteraars in vervoering te brengen. Sleutelemotie was de haat. De haat tegen het vernederende verdrag van Versailles, en daarna ook de haat tegen de Joden.
Hoe Hitler precies antisemiet geworden is, daarover bestaan nog veel onduidelijkheden. In zijn autobiografie Mein Kampf, gepubliceerd in 1925, beweert Hitler dat dit komt door zijn negatieve ervaringen met Joden in Wenen, maar dit is interpretatie achteraf, om zijn levensverhaal en zijn politieke keuzes te legitimeren. Toen hij in het armenhuis in Wenen verbleef maakte Hitler zich vooral kwaad over Jezuïeten en sociaal-democraten. Over de Joden had hij het niet zo vaak.
Belangrijker voor Hitlers Jodenhaat zijn wellicht zijn ervaringen tijdens de Duitse revolutie van 1918-1919, toen linkse radicalen na de verloren Eerste Wereldoorlog de macht in het Duitse Rijk probeerden over te nemen. Rosa Luxemburg, één van de leiders van de mislukte Spartakistenopstand in Berlijn (de andere was Karl Liebknecht), en Kurt Eisner, president van de kortstondige Beierse Radenrepubliek, waren Joods. Volgens radicaal rechtse Duitsers waren de Joden verantwoordelijk voor de verloren Eerste Wereldoorlog en de politiek-maatschappelijke onrust daarna in Duitsland. Vermoedelijk is Hitler in deze gedachte meegegaan. De haat van Hitler, die voortkwam uit zijn persoonlijke wrok en frustratie – over zijn afwijzing, zijn armoede en het feit dat Duitsland de Eerste Wereldoorlog verloor – projecteerde hij op de Joden. Zij waren de schuld van zijn ellende, van Duitslands ellende.
Hitler ontwikkelde in de eerste helft van de jaren twintig een wereldbeschouwing waarin de Joden de achterliggende oorzaak van alle ellende op de wereld waren. Hitlers nationaalsocialisme was een heilsleer, een ideologie die probeerde zin en betekenis aan de wereld te geven door de problemen van een oorzaak te voorzien en met een oplossing daarvoor te komen.
Het antisemitisme van Hitler had een linkse en rechtse component. Aan de ene kant zouden de Joden verantwoordelijk zijn voor de negatieve kanten van het kapitalisme, aan de andere kant waren ze ook de drijvende kracht achter het communisme. Het antisemitisme moest het Duitse volk, links en rechts, verenigen. Hitlers antisemitisme was ‘modern’. Hij wilde niet volstaan met pogroms, gewelddadige acties tegen Joden. Er moest naar een definitieve oplossing worden gezocht. Vermoedelijk dacht Hitler tijdens het schrijven van Mein Kampf nog niet aan een georganiseerde massamoord op industriële schaal, maar de kiem voor de Holocaust is wel in dit boek gelegd.
‘Het nazisme was voor tuig verleidelijk omdat je ongestraft los kon gaan op de vijanden van de nazi’s’
Sebastian Haffner benadrukt in zijn boeken over Hitler en het nationaal-socialisme, hij heeft er een heleboel geschreven, het volstrekt nihilistische en opportunistische karakter van Hitlers ideologie. Hitler annexeerde in 1938 Oostenrijk en delen van Tsjechië (Sudetenland) bij het Duitse Rijk omdat daar Duitsers woonden die Heim ins Reich moesten, maar de Duitsers in Zuid-Tirol, dat sinds 1918 bij Italië hoorde, hadden pech omdat Hitler vriendjes wilde zijn met Mussolini. Dit gegeven en ook de nogal arbitraire keuze van Hitler om de Joden tot onderwerp van zijn haat te maken, in zijn Weense tijd had hij immers vooral een hekel aan Jezuïeten en sociaal-democraten, doethet vermoeden rijzen dat het bij Hitler ging om de pure haat an sich. Hitler had ook een andere groep kunnen uitkiezen. Met christenen had Hitler bijvoorbeeld ook heel weinig op, zo blijkt duidelijk uit het boek Laurence Rees, maar de meeste Duitsers waren christen en een hetze tegen christenen zou om die reden niet opportuun zijn.
Het antisemitisme werd regeringsbeleid na Hitlers Machtergreifung op 30 januari 1933. Nazi-Duitsland nam tal van antisemitische maatregelen, hoewel de moord op grote schaal pas zou gaan plaatsvinden in de Tweede Wereldoorlog. Een belangrijke verklaring voor het geweld tegen Joden en anderen is wat Rees ‘the thrill of release’ noemt, de spanning om alle remmen los te gooien. Het nazisme was voor tuig verleidelijk omdat je ongestraft los kon gaan op de vijanden van de nazi’s.
‘De virulente Jodenhaat waar Europa nu mee geconfronteerd wordt komt vooral uit islamitische en extreemlinkse hoek. Dit benoemen is in het publieke debat niet zonder risico’
In 1933 werd op grote schaal geweld gepleegd tegen politieke tegenstanders van de nazi’s, tijdens de Kristallnacht vijf jaar later gingen de nazi’s voor het eerst helemaal los op de Joden. Minister van Propaganda Joseph Goebbels spinde de Kristallnacht als een verdedigings- en vergeldingsactie tegen de Joden. Aanleiding van de Kristallnacht was de moord op een Duitse diplomaat in Parijs door een Joodse tiener. Volgens Goebbels was dit een complot van wereldjodendom, en daarvoor moesten alle Joden in Duitsland collectief worden gestraft.
Ook de Holocaust beschouwden de nazi’s als een verdedigings- en vergeldingactie tegen de Joden. Toen in december 1941 de Tweede Wereldoorlog een echte wereldoorlog werd en Duitsland ook aan de Verenigde Staten de oorlog verklaarde, moesten de Joden hiervoor boeten. Het wereldjodendom zou immers verantwoordelijk zijn voor de Tweede Wereldoorlog. Het besluit van Hitler in december 1941 om tot een eindoplossing voor het Jodenvraagstuk te komen werd een maand later praktisch uitgewerkt tijdens de Wannsee Conferentie. Het resultaat is bekend: uiteindelijk kwamen ongeveer zes miljoen Joden om.
We maken een flinke sprong in de tijd. De virulente Jodenhaat waar Europa nu mee geconfronteerd wordt komt vooral uit islamitische en extreemlinkse hoek. Dit benoemen is in het publieke debat niet zonder risico, want voordat je het weet wordt je voor islamofoob, zionist, racist of filosemiet uitgemaakt. Dat komt omdat de discussie over antisemitisme nu zeer verbonden is met de discussie over de staat Israël, een staat die de Palestijnen onderdrukt en nu excessief geweld in Gaza pleegt.
Ook met kritiek op Israël, het nederzettingenbeleid van Israël in de bezette gebieden, het veroordelen van de vernederende checkpoints etcetera, ben je in de ogen van sommige mensen fout, omdat je het islamitische antisemitisme benoemt. Het hoeft geen betoog dat deze beschuldiging onzinnig is: het feit dat antisemitisme onder moslims voorkomt betekent niet dat alle moslims antisemiet zijn, of dat ‘de’ islam ‘in wezen’ antisemitisch is. Je kunt ook kritisch zijn op islamitisch antisemitisme zonder in de fuik van populistisch islambashen te zwemmen.
Het islamitische antisemitisme is van vrij recente datum. De kiem van het antisemitisme ligt in de Koran en vooral de Hadith. Dit betekent echter niet dat het islamitische geloof automatisch tot antisemitisme leidt. Ook het Nieuwe Testament van de Bijbel is negatief over Joden (de brieven van Paulus), terwijl de meeste christenen tegenwoordig helemaal niet meer antisemitisch zijn, in ieder geval niet in het Westen.
Aanleiding van het moderne islamitische antisemitisme is het ontstaan van de staat Israël. Het aanvankelijke succes van deze staat, de gewonnen oorlogen tegen de Arabische landen en nu vooral de onderdrukking van de Palestijnen geven telkens opnieuw vuur aan dit antisemitisme.
‘Het is opvallend dat de antisemieten onder de anti-Israëlbetogers vooral kansloze jongeren zijn’
Gepassioneerde liefde voor het Palestijnse volk gaat vaak hand in hand met een irrationele haat tegen Joden. Misschien is dit ook een belangrijke sleutel om het moderne islamitische antisemitisme te begrijpen: liefde en haat zijn pure emoties. Het verdriet over het leed van de Palestijnen is ook oprecht. Het wordt pas echt eng als de woede hierover wordt geprojecteerd op de Joden, die ten onrechte tot zondebok worden gemaakt.
Dit verwijt is belangrijker dan het verwijt van selectieve verontwaardiging, namelijk dat de mensen die zo begaan zijn met Gaza niet geïnteresseerd lijken te zijn in het lot van christenen en sjiieten in Irak die door ISIS worden vervolgd en vermoord, en andere misstanden in de wereld.
Het moderne islamitische antisemitisme heeft daarnaast ook een diepere psychologische oorzaak: de eigen misère – het gevoel machteloos te zijn en te worden vernederd – leidt tot enorme frustraties. Deze frustraties hebben een uitlaatklep nodig. Het is opvallend dat de antisemieten onder de anti-Israëlbetogers vooral kansloze jongeren zijn. De Algerijnse en Marokkaanse jongeren uit de banlieues van Parijs en de jongeren uit de zogenoemde Sharia-driehoek van Den Haag hebben nou niet bepaald rooskleurige economische vooruitzichten. Zij kunnen zich makkelijker identificeren met de verdrukte Palestijnen dan anderen, voor wie het allemaal wat abstracter is. Dit is geen poging het antisemitisme goed te praten, maar sociale ellende zorgt wel voor een voedingsbodem voor het antisemitisme.
Tenslotte is ook ‘the thrill of release’ heel belangrijk. Op anti-Israëldemonstraties maar ook op sociale media als Facebook en twitter gooien sommige haters de remmen volkomen los. Niet alleen wordt het optreden van Israël vergeleken met dat van de nazi’s (ondanks alle kritiek die je op Israël kunt uitoefenen is dit een misselijke vergelijking), maar ook wordt er ‘dood aan de Joden’ geroepen, worden Hitlergroeten gemaakt en steken sommige radicale moslims (extreemlinkse mensen uiteraard niet) hun bewondering voor de Führer niet onder stoelen of banken. Het lucht blijkbaar op om zulke dingen te doen en te zeggen.
‘De islam moet niet worden afgeschreven als een antisemitische haatideologie’
Vermoedelijk heeft Jodenhaat in radicaal islamitische kringen iets willekeurigs. Er is een heleboel woede, deels terecht en deels onterecht, en daarom moet er een zondebok worden gevonden. Sjiitische moslims, alevieten, ahmadi-moslims, christenen en andere minderheden waren en zijn ook het slachtoffer geweest van vervolging. Dat de Joden het belangrijkste object van haat zijn is hun vermeende macht.
Zoals Hitler meende dat de Joden via kapitalisme en communisme de wereldgeschiedenis bepaalden en zelfs verantwoordelijk waren voor de Tweede Wereldoorlog, zo denken radicale moslims dat Joden direct via Israël en indirect via de Verenigde Staten (de Joodse lobby) een snood complot hebben gesmeed om de islam klein te houden.
Dat er overeenkomsten zijn tussen het moderne islamitische antisemitisme en het antisemitisme van de nazi’s betekent natuurlijk niet dat beide met elkaar gelijk gesteld moeten worden. Ook, en dat is wellicht nog belangrijker, mag ‘de’ islam niet worden afgeschreven als een antisemitische haatideologie. De islam bestaat zo’n 1400 jaar, er waren tijden dat de moslims in de regel veel toleranter tegenover Joden waren dan christenen, en tegenwoordig zijn uiteraard ook lang niet alle moslims antisemiet. De zaken benoemen betekent niet van de werkelijkheid een karikatuur maken en een hele groep mensen bij voorbaat in een hoek zetten.
Haat is helaas iets wat bij ons mensen hoort. Vooral mensen in uitzichtloze situaties zijn vatbaar voor haat. Pacifisten en andere boomknuffelaars hebben hun mond vol van liefde en vrede en denken dat dit de eindoplossing is. Dat is verschrikkelijk naïef gedacht.
Ook het PVV-antwoord, haat de haters terug, werkt niet. Het antwoord op pure haat is meer beschaving. Beschaving om je emoties een beetje in toom te houden, netjes te blijven ook al heb je een enorme afkeer van bepaalde mensen, terecht of (en dat is vaker het geval) onterecht. Sebastian Haffner vluchtte in 1938 naar Engeland omdat de nazi’s na hun machtsovername de beschaving om zeep hadden geholpen. Waarheid, redelijkheid, rechtvaardigheid en zelfbeheersing: ze hadden plaatsgemaakt voor ideologie, ressentiment, willekeur en geweld.
Hoe krijg je de beschaving weer terug? Daar is geen goed antwoord op. Mijn persoonlijke woede richtte zich de afgelopen weken voor op linkse schaduw- en crypto-antisemieten, witte mannen (wat ben ik toch politiek-correct) die het antisemitisme bagatelliseren en met een zekere graagte Israëliërs vergelijken met de nazi’s. Wellicht komt dat omdat ik van deze mensen nog enige beschaving verwacht. Ze zeggen idealen te hebben, begaan te zijn met de ander. Helaas is beschaving vaak niet meer dan een dun laagje vernis dat het blonde beest in ons moet verbergen.
Foto’s: ANP/EPA
