“Op Bubeke Island stond de boom Muwafu. Muwafu had magische krachten. Wie zijn bezittingen bij de boom achterliet en hem vroeg om op te letten, kon er op vertrouwen dat zijn spullen veilig waren. Ieder ander die de bezittingen probeerde te pakken, zou niet kunnen bewegen totdat hij ze weer losliet.”
Het is de laatste traditionele Bassese-legende die Gregory Lubega nog weet te vertellen. Met zijn 73 jaar is hij een van de laatste eilandbewoners die het staartje van de Bassese-cultuur nog heeft meegemaakt. Samen met zijn vrouw en negen kinderen woont Gregory op Bugalla Island, het grootste eiland van de Ssese-eilanden in het Victoriameer in Uganda. Zijn grijze baard, moeizame bewegingen en krakende stem verraden zijn hoge leeftijd. Op een houten bankje voor zijn huis haalt hij herinneringen op. Herinneringen aan zijn jeugd. Herinneringen aan een cultuur die in minder dan honderd jaar geheel verdween.
In het begin van de twintigste eeuw zijn de Ssese-eilanden nog het bloeiende rijk van de Bassese-cultuur. Een levendige cultuur met een eigen taal, eigen geloof, muziekstijl, traditioneel voedsel en traditionele dans. De Bassese leven van de visserij en van de vele groenten die het bosrijke eiland hun biedt. Niets wijst erop dat hun cultuur ooit zal verdwijnen.
Rond 1920 wordt de eilandengroep getroffen door een tseetseevliegenplaag: -de vlieg die de dodelijke ‘slaapziekte’ veroorzaakt. Binnen korte tijd vallen er zoveel slachtoffers dat de Ugandese overheid tot een zeer drastische maatregel overgaat. Alle eilandbewoners worden naar het vasteland geëvacueerd. Jarenlang blijven de eilanden onbewoond. Om er zeker van te zijn dat de vlieg verdwijnt, strooit de overheid met vliegtuigen gif over het eiland.
In 1940, twintig jaar na de evacuatie, constateren de autoriteiten dat de tseetseevlieg van het eiland is verdwenen. De oorspronkelijke bewoners kunnen weer terugkeren naar hun oude leefgebied. Een groot deel van de bewoners heeft daar echter helemaal geen zin in. Na twintig jaar op het vasteland hebben zij zich daar voorgoed gevestigd. Ze hebben vrienden gemaakt, kinderen gekregen, banen gevonden, de taal geleerd en zich aangepast aan de cultuur van het vasteland. Sommige van hen zijn met vastelanders getrouwd. Slechts een klein deel van de oorspronkelijke bewoners keert terug naar de eilanden.
CC-Foto: Asha Boschma
De moeder van Gregory Lubega is een van hen. Een jaar na haar terugkeer op Bugalla Island wordt Gregory geboren. Hij groeit op in een vreemde overgangsfase van twee culturen. Zijn ouders kennen hun voorvaderlijke cultuur nog wel, maar zijn er niet meer actief mee bezig.
Nu de groep Bassese op het eiland zo klein is geworden, zien ze het nut er niet van in om zich nog bezig te houden met oude talen en tradities. Bovendien is het voor de toekomst van hun kinderen veel beter om ze Engels of Luganda – de grootste talen van het vasteland – te leren. De cultuur van de Bassese raakt langzaam in vergetelheid. Met elke oude eilandbewoner die sterft, verdwijnt er een zeldzaam stukje kennis over de geschiedenis. Met elke oude eilandbewoner die sterft, verdwijnt een stukje van de Bassese-cultuur.
Alsof de cultuur nog niet genoeg is geschaad, volgt in de jaren na terugkeer de nekslag voor de Bassese. De Ssese-eilanden worden ontdekt door bedrijven die het land zeer geschikt vinden voor grote plantages. Het bedrijf Bidco koopt een groot deel van het land op voor palmolieplantages. Hoewel deze plantages ‘milieuvriendelijke’ brandstof opleveren, moet het oerwoud van het eiland er voor wijken. De bevolking wordt gedwongen om hun land te verkopen en duizenden bomen worden gekapt.
Met het verdwijnen van de oerwouden, verdwijnt ook het laatste houvast voor de Bassese. De voorvaderlijke geesten, die volgens de Bassese in het oerwoud leven, hebben geen thuis meer en verdwijnen. Muwafu, de legendarische boom die op je spullen past, is al jaren geleden omgehakt. Belangrijke ingrediënten voor traditioneel voedsel groeiden in het oerwoud, en zijn nu nauwelijks meer te vinden. De voorvaderlijke leefomgeving, het enige element dat de cultuur nog enigszins in stand hield, verdwijnt in hoog tempo.
Zo komt het dat Gregory Lubega de cultuur die dertig jaar voor zijn geboorte nog volop bloeide, nauwelijks meer kent. “Mijn bloed is nog Bassese, mijn cultuur niet meer”, verzucht hij. Hij herinnert zich nog hoe de Bassese-taal klonk, maar spreekt hem niet. Hij weet nog dat er vroeger Bassese-muzikanten op het eiland woonden, maar kent er nu geen meer. Zijn kinderen hebben niets meegekregen van hun voorvaderlijke cultuur. “Als ik sterf, is er niemand meer die nog iets van de cultuur weet.”
Gregory oogt verslagen. Met zijn gebogen houding en schuchtere blik lijkt hij niet op de leider die hij als stamoudste had kunnen zijn. “Mijn strijdlust ben ik verloren”, geeft hij toe. Enkele tientallen jaren geleden heeft hij zich met een groep overgebleven Bassese hard gemaakt voor behoud van hun oorspronkelijke leefgebied, maar tevergeefs. “Met zo’n kleine groep sta je nergens tegenover grote bedrijven en een corrupte overheid. Het is hun geld tegen onze geschiedenis, dan kan je zelf ook wel raden wie er wint.”
En dat heeft de geschiedenis in het geval van de Bassese inderdaad pijnlijk duidelijk gemaakt.
Deze productie is gemaakt in het kader van het journalistieke trainingsprogramma van Lokaalmondiaal: Beyond Your World
