Rusland heeft sancties opgelegd, ook aan Nederland. Gelukkig wisten sommige Kamerleden ons gerust te stellen door te melden dat de chrysanten in ieder geval veilig zijn (pfieuw!). Enkele journalisten stelden vast een schaderapport op. Aangezien het beoogde effect van deze sancties het isoleren van Rusland is, leek het ons goed om te kijken of Rusland inderdaad geïsoleerd zal zijn wanneer het Westen de economische rug toekeert. Hiervoor moeten we vooral kijken naar de niet-Westerse vrienden van Rusland. Hoog tijd voor een rondje Pacific.
De laatste jaren is er een revival gaande in de Pacific. Niet alleen hebben de Amerikanen hernieuwde interesse getoond in het gebied, ook de Russen zijn al enige tijd bezig om daar hun schaapjes op het droge te krijgen. Het idee van het historische Westen die ten onder zal gaan ligt sterk verankerd in het Russische buitenlands beleid. Sinds enkele jaren is het een terugkerend thema binnen de Russische strategische agenda en in 2013 werd het zelfs geponeerd als vaststaand feit. Uiteraard zit hier ook de nodige wishful thinking bij, de Eurocrisis gaf Poetin de langgezochte stok van deze veronderstelde ‘decline of the West‘ om het Westen mee om de oren te slaan. Desalniettemin ziet Rusland, evenals de VS, de Pacific als strategisch scharnierpunt voor de komende jaren.
Wat doen de Russen daar dan allemaal precies? Het programma van de Russen in de Pacific is zeer divers, maar heeft tegelijkertijd een sterke focus op bilaterale samenwerking. Zo zijn er aparte bilatjes met China, Japan, Vietnam en onlangs nog Noord-Korea. De Chinees-Russische relatie is (ondanks wat onenigheid over de verlate gascontracten) over het geheel goed te noemen. Dezelfde opstelling heeft Rusland eveneens richting Vietnam (wegens vloeibaar gas) en sinds kort ook met Japan (wegens piraterij en terrorisme). De relatie richting Noord- en Zuid Korea is mede hierdoor voor Rusland een kwestie van koorddansen. Vanuit strategisch oogpunt zien de Russen het nucleaire Noord-Korea vooral als een tegenbalans voor de Amerikaanse invloedssfeer in de regio, maar willen tegelijkertijd Zuid-Korea niet uitsluiten. Over het algemeen is vast te stellen dat de Russische strategie bestaat uit zoveel mogelijk vingers in zoveel mogelijk papjes krijgen.
De reden hiervoor is strategisch: binnen de regio is nog niet geheel duidelijk welk land of set van landen de boventoon zullen gaan voeren de komende jaren. Door bilaterale relaties aan te gaan worden de risico’s zodoende verspreid en zodra de boventoon gevoerd gaat worden, kan Rusland gemakkelijk aansluiten. Dit zorgt er ook voor dat de politieke toon gematigd is. Rusland probeert zo neutraal mogelijk over te komen door vooral op voorhand geen enkele partner uit te sluiten.
Hoe kiest Rusland dan zijn partners en waar zijn deze partnerschappen op gebaseerd? In tegenstelling tot de Europese manier van integratie en samenwerking, die vaak gebaseerd is op economische convergentie, prefereren de Russen tegenwoordig een meer politiek-strategische aanpak. De reden hiervoor is dat Rusland zelf nog in een proces van economische hervorming zit. Desalniettemin gaat het economische aspect niet zelden hand in hand met het strategische aspect. Rusland heeft uit een marktgerichte aanpak (gebaseerd op nationaal belang) vaak strategische slaatjes weten te slaan.
Het beste voorbeeld om dit te illustreren en te begrijpen hoe Rusland precies voet aan de grond krijgt in de Pacific is de (militaire) relatie tussen Rusland en India. Dezelfde aanpak is ook terug te zien aan gascontracten met China en Vietnam, maar we gaan natuurlijk voor het militaire voorbeeld.
Deze relatie gaat al enige tijd terug maar beleeft de afgelopen jaren eveneens een revival. Reeds in de periode van de Sovjet Unie werden er warme banden onderhouden met India. Door het Indische politieke adagium van non-alignment werden zij door de Verenigde Staten gezien als een instabiele partner. Daarnaast stond de politieke elite meer welwillend tegenover de Sovjet Unie wegens affiniteit met het sociaal constructivistisch denken. Tegelijkertijd zag de Sovjet Unie een relatie met India als een mogelijkheid om ook een tegenwicht te bieden tegen de Chinese en Amerikaanse invloed in de regio.
Na de val van de Sovjet Unie werd India vooral een goede afzetmarkt voor oud militair Sovjet materieel. Omdat India zich op een gegeven moment zorgen begon te maken over de afhankelijkheid van Russisch materieel, maar tegelijkertijd de Russische defensie-industrie zichzelf moest redden door nieuwe kennis te importeren, werd besloten tot een militaire samenwerking. Hiermee werd India het enige land buiten Rusland waar Russisch militair materieel werd vervaardigd en reserve-onderdelen kon produceren voor onder meer militaire vliegtuigen. Dit feit werd bezegeld met een lange termijn overeenkomst in 1998 die tien jaar later werd verlengd tot 2020. De cijfers liegen er niet om, volgens het SIPRI rapport uit 2014 is ongeveer 75% van de wapenimport afkomstig uit Rusland.
Voor Rusland was de relatie met India voornamelijk als afzetmarkt voor oud militair materieel (hier kan men dus ook: “gas” invullen bij het aangaan van partnerschappen met andere landen in de regio), waar er vandaag een meer uitgebalanceerd strategisch belang voor beiden bestaat in de regio. Tegelijkertijd zien zowel India als Rusland Afghanistan als een groot belang in de regio. In dit opzicht waren zij eerder close met Pakistan in de strijd tegen islam-fundamentalisten tijdens de eerste oorlog in Afghanistan (een weg die overigens ook de Amerikanen hebben bewandeld), en het vernieuwen van deze relatie ten aanzien van bescherming van Pakistaans nucleair arsenaal tegen (o.m. Oezbeekse) terroristen. Kortom: een strategische ‘lock in’ in de regio is onderhand een feit.
Waarom is het zo belangrijk om te weten hoe Rusland deze relaties smeedt en wat heeft het te maken met de opgelegde sancties? Het antwoord hierop is tweevoudig. Allereerst zijn sancties voornamelijk bedoeld om een land economisch te isoleren om zodoende politieke verandering teweeg te brengen. In het geval van Rusland komen economische overwegingen niet zelden op de tweede plaats, wat ook een reden is voor veel analisten om zich achter de oren te krabben. Rusland exporteert tenslotte 50% naar het Westen, dus is toch voor de helft van het Westen afhankelijk – zo is het idee. Toch worden hier economische en strategische pressiemiddelen, volgens ons onterecht, gezien als synoniemen van elkaar. Dit heeft volgens ons te maken met Westers centrisme. Zeker Westerse democratieën zijn gewend om in een omgeving van hoge economische afhankelijkheid samen te leven. Hierdoor willen wij nog wel eens de fout maken om te denken dat economische sancties dezelfde pijn oproepen bij autocratische regimes, als dat ze bij ons zouden doen. Toch blijft een feit dat autocratische regimes minder vatbaar zijn voor oproer vanuit de bevolking en de regering minder snel (dan bij democratieën) worden afgerekend op economisch beleid. Sterker nog: economische sancties kunnen autocratieën juist versterken doordat zij een rally-effect teweeg brengen. Op die wijze kunnen zij zelfs een contraproductieve uitwerking genereren.
Terug naar de situatie van nu. Rusland heeft zich namelijk niet zozeer economisch maar eerder strategisch ‘ingekocht’ in de regio. De warme bilaterale relaties zijn gebaseerd op gedeelde strategische belangen tot het niveau van gedeelde strategische (dus niet economische) afhankelijkheid. Het gevolg hiervan is dat een economische isolatie van Rusland niet direct gelijk zal staan aan een strategische. Het is zeer zeker denkbaar dat eventuele geldstromen vanuit de Pacific richting Rusland zullen gaan. Mogelijk onder het mom van “hervorming van de financiële sector” of “investeringen van Chinese banken“, maar in dat geval uiteraard om de kosten van de opgelegde Westerse sancties gedeeltelijk te dekken. Strategie strekt namelijk verder dan een onverwachte ongedekte rekening, waarbij een sanctie kan worden gezien als tijdelijke financiële tegenvaller.
Dit maakt het instrument van sancties door de EU een zeer riskante. Indien de EU en de VS wederom zullen antwoorden met nog strengere sancties op Rusland gaat het een kwestie worden van wie de langste adem heeft. Met een flinke strategische back-up in de Pacific (en relaties met Zuid-Amerikaanse landen die de klap deels kunnen opvangen) , is het nog maar de vraag of de EU (nog opkrabbelende van de Eurocrisis) in staat is om de adem zo lang in te houden en of het de VS (nog altijd voorzichtig groeiend) het uiteindelijk waard is. Als het uiteindelijk komt tot een ‘financial warfare‘ tussen de BRICS en het Westen, zullen de BRICS-landen de kans schoon zien om hun rol te claimen op het internationale toneel. Het is maar de vraag of de EU, of beter gezegd: de Europese lidstaten, daar op zitten te wachten.
