Waarom maakt het hedendaagse feminisme zo’n tandeloze indruk? Nieuw is het vraagstuk niet. Verschillende auteurs hebben het al aan de orde gesteld. De meest recente bijdrage is van de hand van Sophie Merle, sociaal wetenschapper en beeldend kunstenaar. Vorige week verscheen van haar in de Volkskrant: Het feminisme van de 21ste eeuw is opportunistisch.
‘Wel over reclames die vrouwen als lustobject zouden afschilderen en rolbevestigende folders van speelgoedketen Bart Smit, maar niet over vrouwenbesnijdenis’
De teneur: eindeloos is de stroom betogen tegen de seksualisering van de samenleving, maar geen woord over de chronische vrouwenonderdrukking binnen de islam. Het gaat wel over reclames die vrouwen als lustobject zouden afschilderen en rolbevestigende folders van speelgoedketen Bart Smit, maar niet over vrouwenbesnijdenis, eerwraak en uithuwelijking. Zo manoeuvreert het feminisme zich naar de marge. Schijnproblemen bepalen de agenda waar echte problemen dat zouden moeten doen.
Laten we deze variant het mooiweerfeminisme noemen.
Vrijwel meteen na het betoog van Merle reageerde Asha ten Broeke, die Bart Smit-gate initieerde, maar eigenlijk altijd aanslaat als ze ergens alledaags seksisme meent te ontwaren. Via twitter verstuurde ze een foto van zichzelf met op haar hoofd een gele post-it. Op die post-it stond: ‘Ik vind de sharia kut’.
Dat zou ik denken, ja. Een blik op de Gender Inequality Index 2013 is voldoende om de uitspraak van Ten Broeke te onderbouwen. Deze ranglijst brengt de vrouwenongelijkheid per land in kaart. Onderaan die lijst bungelen Nigeria (nummer 152) en Afghanistan (169), waar de islamitische wetgeving van kracht is. En dan is Irak onder het bewind van IS er nog niet eens in opgenomen. Om de zaken in het juiste perspectief te plaatsen: Nederland, geboortegrond van het perfide Bart Smit, bekleedt een vierde plaats.
‘Je zou verwachten dat feministen zich lijnrecht zouden opstellen tegenover de islam’
Dus duidt de tweet van Ten Broeke een herbezinning? Gaat ze het feminisme voortaan op een andere manier invulling geven? Nee hoor. De tweet was geen knieval voor haar critici. Daarvoor was de veroordeling van de sharia te obligaat. De achterliggende gedachte was: laat nu voor eens en voor altijd duidelijk zijn hoe ik denk over de islamitische wetgeving.
Alsof er een vergaderpunt is besproken en nu van de agenda kan worden afgevoerd. Op deze manier laat Ten Broeke zien hoezeer Merle gelijk heeft. Feminisme is inderdaad verworden tot een kwestie van de weg van de minste weerstand. Toch is opportunisme slechts een gedeeltelijke verklaring voor de manier waarop het haar tegenstander kiest.
De grote moeite om de islam te kritiseren komt ergens anders vandaan. Je zou verwachten dat feministen zich lijnrecht zouden opstellen tegenover deze godsdienst. Dat de felle oppositie uitblijft, komt omdat de afstand tussen beide partijen helemaal niet zo groot is. Er bestaat zelfs een onvermoede verwantschap.
Hoe ziet die gelijkenis eruit? Feministen en moslims – ik weet het, niet allemaal; ik generaliseer – vertonen een vergelijkbare argwaan tegenover de westerse samenleving met alle verlokkingen die hiermee gepaard gaan. Dit uit zich in een identieke reactie bij het zien van vrouwelijk bloot. Mag niet, of is op zijn minst verdacht.
Zie de censuur van het Haagse straatbeeld een paar maanden terug. Het Movies that Matter Festival had reclameposters laten maken. Daarop stond een vrouw in boerka, maar omdat zij op een luchtrooster stond, waaide haar kleding à lá Marlilyn Monroe omhoog. Het gevolg: een ontbloot been. Dat ging orthodoxe moslims te ver, waarop die de verfkwast ter hand namen en het been wegwerkten.
Dit zou natuurlijk een incident kunnen zijn waar weinig uit af te leiden valt. Het aantal voorbeelden is echter te groot om te blijven spreken van een op zichzelf staand geval. Eerder werden in de Utrechtse wijk Kanaleneiland reclameposters afgeplakt. En dan was er een paar jaar terug nog het schilderij dat de gemeente Huizen in de hal van het gemeentehuis had opgehangen. Dat liet een paar blote borsten zien. Onzedelijk, was de klacht van een aantal mannelijke moslims.
‘Inmiddels zijn we veertig jaar verder, maar dat wil niet zeggen dat het feminisme sindsdien wezenlijk is veranderd’
Ik kan me herinneren hoe een poster van lingerieketen Hunkemöller een paar jaar zorgde voor hoog oplaaiende verontrusting. Een was de steen des aanstoots. Welke seksuele moraal gaf je zo mee aan de jeugd? Geen wonder dat tienermeisjes zich massaal lieten gebruiken in kelderboxen in ruil voor een Bacardi Breezer, was de teneur.
De parallel met hedendaagse feministen is frappant. Reclameposters in bushokjes kunnen hen tot vergelijkbare reacties aansporen. Ik kan me herinneren hoe een poster van lingerieketen Hunkemöller een paar jaar zorgde voor hoog oplaaiende verontrusting. Een model in een gouden bikini was de steen des aanstoots. Welke seksuele moraal gaf je zo mee aan de jeugd? Geen wonder dat tienermeisjes zich massaal lieten gebruiken in kelderboxen in ruil voor een Bacardi Breezer, was de teneur.
Goed, de feministen rukten niet op met potten verf en blokkwasten voor een kuisactie. In plaats daarvan tikten zij waarschuwende betogen over de oprukkende bimbocultuur. Maar het gaat om de parallel met de behandeling die posters van het Movies that Matter Festival. In beide gevallen was de boodschap: verleiding is onwenselijk, in sommige gevallen zelfs verderfelijk, en moet worden ingedamd.
Waar komt die gedeelde obsessie met (foute) beelden vandaan? Feministen – althans: de mooi-weervariant – en moslims laten zien dat verschillende invalshoeken kunnen leiden tot gelijkluidende conclusies.
Eerst het feminisme. Heel leerzaam was het ‘NK feminisme‘ eerder dit jaar. Tijdens deze avond, georganiseerd door debatcentrum De Balie (Amsterdam), kwam onder meer Marjan Sax aan het woord. Voor haar was het zonneklaar hoe het zat:
“Waarom maken wij ons mooi? Voor wie doen wij dat? Dat doen wij voor mannen. […].”
Als vrouwen make-up op doen, zich epileren en lijnen (‘uithongeren’, aldus het exacte woord dat Sax gebruikte), dan is dat omdat ze worden gemanipuleerd. Ziehier hoe het uiterlijk in een kwaad daglicht komt te staan. Daar mag je vooral niet te veel aandacht aan besteden. Wie dat wel doet, heeft op zijn minst iets uit te leggen.
De bijdrage van Sax ademde de geur van de jaren zeventig uit, van communes en aksie! Inmiddels zijn we veertig jaar verder, maar dat wil niet zeggen dat het feminisme sindsdien wezenlijk is veranderd. Goed, het jargon is met de tijd meegegaan. Het patriarchaat is niet meer de grote boosdoener. Dat was al lastig te lokaliseren, maar tegenwoordig is er een nog veel schimmiger kracht werkzaam: de seksualisering van de samenleving. Of nog erger: de pornoficatie daarvan.
‘Ja, al buikdansend krijgen we IS, Boko Haram en de Taliban er wel onder’
De opvolgers van Sax heten Sunny Bergman, bekend van onder de documentaire Beperkt houdbaar (2007), ex-PvdA-kamerlid Myrthe Hilkens en ook Jeroen Dijsselbloem (inmiddels minister van Financiën, maar toen nog Kamerlid) klaagde enkele jaren geleden over de rol van de media. Die zouden een onrealistische schoonheidsideaal creëren en dat maakt vrouwen onzeker. Toenmalig minister van Onderwijs Ronald Plasterk liet zelfs onderzoek doen ‘naar de rol van de seksualisering in het leven jongeren’.
De eindconclusie was verrassend: seksualisering hadden de onderzoekers niet gevonden.
Dus sindsdien is het over met de klachten over seksualisering? Niet bepaald. Denk maar aan de recente actie van vrouwen die bij wijze van statement hun okselhaar laten groeien. Vervolgens maakten ze daar een foto van voor op Twitter. Zo laat je zien niet te zwichten voor het heersende mores of zoiets.
Dat scheren blijkt nogal een dingetje. Onlangs schreef columniste (en ‘seksismespotter op Lowlands’) Simone van Saarloos in NRC Handelsblad (10 januari 2014) tamelijk gedetailleerd over het waxen van haar intieme delen. Waarom?
“Ik beschrijf deze zelfverkozen mini-marteling, enigszins beschaamd, omdat ik het eigenlijk te gek vind om eens in de vijf weken een dik uur […] van mijn leven te geven voor een modegril die als vanzelfsprekend wordt gezien. Omdat het al moeilijk genoeg is zelf over de binnenkant te beslissen en het daarom zo fijn is om met de winden mee te waaien wat uiterlijk betreft, omdat het me niet lukt om me in mijn eentje tegen de trend te keren, plaats ik een publieke stok achter de deur. Open de jacht op kale geslachtsdelen. Laat elkaar weten wat een onzin de leegte daar beneden is. Wie het kaal aantreft: protesteer, schreeuw.”
Acties als deze zijn typerend voor het mooi-weerfeminisme. Die moeten namelijk vooral luchtig en ludiek zijn. Maar dat wisten we al na de Belly Dance Pacific for Women Rights, een buikdans-demonstratie op het Museumplein in de zomer van vorig jaar om op te komen voor de rechten van de vrouw. Ja, al buikdansend krijgen we IS, Boko Haram en de Taliban er wel onder.
‘Het tonen van vrouwelijke kenmerken – ongeacht welke – is binnen de islam vaak al genoeg om het predicaat ‘verleidelijk’ te verdienen. Of ‘hoer’, om het in de meer gangbare vorm van de straattaal te formuleren’
Net zo wereldvreemd is het dat een dot haar de status heeft verworven van verzetsdaad, waarmee je het schoonheidsideaal pootje denkt te lichten. Kennelijk is dit de huidige stand van zaken. Een goede feministe is een behaarde feministe. Tal van zaken waarvan je denkt dat die alle aandacht zouden opslokken – ik verval in herhaling: vrouwenbesnijdenis, eerwraak en uithuwelijking -, maar nee. Het draait om het leed dat seksualisering heet.
Tot zover het mooi-weerfeminisme, nu de islam. Die vindt vrouwen die teveel van zichzelf laten zien ook nogal problematisch. Het moet gezegd dat de grens van ‘teveel’ voor de aanhangers van deze godsdienst nog sneller bereikt is. Het tonen van vrouwelijke kenmerken – ongeacht welke – is vaak al genoeg om het predicaat ‘verleidelijk’ te verdienen. Of ‘hoer’, om het in de meer gangbare vorm van de straattaal te formuleren.
Luister maar naar Sarah Sluimer, programmamaker kunst en politiek bij De Balie, die een tijdje terug in de Volkskrant (24 augustus 2012) beschreef hoe de zeden van hier in botsing komen met die van de preutse islam:
“Als ik mijn boodschappen doe in Amsterdam-Oost voel ik me met grote regelmaat belaagd door een vijandelijk leger allochtone observanten die me duidelijk maken hoe mijn borsten er uitzien in mijn jurkje, dat mijn mond – per ongeluk – een beetje open staat waardoor ik kennelijk de suggestie van gewilligheid uitstraal en hoe ik loop. Ik draai – kennelijk – als een bezetene met mijn kont. Een wandelend beeld ben ik. Een object waar iedere interpretatie van seksuele beschikbaarheid op kan worden losgelaten.”
Sluimer heeft het over ‘allochtone observanten’. De facto betreft het vooral allochtonen met een Turkse of Marokkaanse afkomst, waarvan het leeuwendeel de islam aanhangen. Zij maken bijna veertig procent van de bevolking uit van de Ambonpleinbuurt en de Sumatraplantsoenbuurt bestaan voor bijna veertig procent (bron: de Staat van Oost, 2013).
Sluimer gaat verder:
“Tot ik in deze wijk ging wonen, voelde ik me zomaar een vrouw. Versierd op reguliere momenten, soms heerlijk nagefloten, sexy wanneer ik dat wilde. Nu word ik keer op keer in de publieke ruimte gewezen op het feit dat ik een vrouwtjesdier ben en dat vrouwtjesdieren slechts in enkele gevallen eerbaar zijn.”
Ziehier de parallel tussen moslims en de mooiweerfeminsten, die ook onrustig worden als vrouwen zich opdoffen (‘Seksualisering!’). Voor beiden is het tijd voor actie, hoewel de voorstellen die ze aandragen uiteenlopen.
‘Botter gezegd: gooi er een lap eroverheen. De ene keer zal die lap een hoofddoek zijn, een ander keer een nikab en in het derde geval een boerka. Maar voor de achterliggende gedachte maakt dat niet uit. ‘
Tegenover de ludieke aanpak van de mooiweerfeminsten stelt de islam een doortastender benadering. De Franse filosoof Alain Fikielkraut vat het zo samen in zijn laatste boek Ongelukkige identiteit (2014):
“Aangezien vrouwen verleidelijk zijn […], moeten ze worden weggestopt.”
Zodat er van verlokkingen geen sprake meer is, kunnen we daaraan toevoegen. Het scheelt maar weinig of lelijkheid wordt aangemerkt als deugd.Verwerpelijk? Ja. Verrassend? Nee, want zo leert de koran het immers, onder meer in Soera 24:31:
“En zeg tot de gelovige vrouwen dat zij ook haar ogen neergeslagen houden en hun passies beheersen, en dat zij haar schoonheid niet tonen dan hetgeen ervan zichtbaar moet zijn, en dat zij haar hoofddoeken over haar boezem laten hangen, en dat zij haar schoonheid niet tonen behalve aan haar echtgenoot of haar vader of de vader van haar echtgenoot, of haar zonen of de zonen van haar echtgenoot, of haar broeders, of de zonen van haar broeders, of de zonen van haar zusters of haar vrouwen, of haar slaven, of zulke mannelijke bedienden die geen geslachtsdrang hebben, of de jonge kinderen die van de naaktheid van een vrouw niets afweten. En laat haar niet met haar voeten slaan, opdat hetgeen zij van haar schoonheid bedekken openbaar moge worden […].”
Botter gezegd: gooi er een lap eroverheen. De ene keer zal die lap een hoofddoek zijn, een ander keer een nikab en in het derde geval een boerka. Maar voor de achterliggende gedachte maakt dat niet uit. Telkens weer komt het er op neer dat angst voor verleiding de aanjager is.
Terug naar de beginvraag: waarom heeft het mooiweerfeminisme zoveel moeite om de onderdrukking van vrouwen uit naam van de islam te veroordelen? Omdat het verschil tussen de twee groepen helemaal niet zo groot is. In elk geval niet zo groot als het zou moeten zijn. Allebei zeggen ze: een vrouw als lustobject? Bah!
Extra wrang is dat het mooi-weerfeministen de traditie verloochent waaruit ze voortkomen. Ze hebben een buitensporige aandacht voor de media die kwalijke plaatjes produceren, waar eerste generatiefeministen streden voor gelijke rechten voor mannen en vrouwen. Zo eiste Aletta Jacobs in 1871 toegang tot ‘de academische lessen’. En met succes, waardoor ze de eerste vrouw in de Nederlandse geschiedenis werd die mocht studeren (geneeskunde).
‘De mooi-weerfeministen wijden aan echte misstanden een geel post-itbriefje of zwijgen er helemaal over’
Anderhalve eeuw later is het thema van gelijke rechten onverminderd actueel. Vrouwen mogen niet autorijden in Saoedi-Arabië. Scheiden van hun man is voor moslima’s vele malen moelijker dan wanneer hun man van hen af wil. In Soedan kon een moslima die zich in een broek vertoonde rekenen op zweepslagen.
Maar het déja vugevoel komt pas echt terug als het over onderwijs voor meisjes gaat. Dat blijkt een ware obsessie in de islamitische wereld. Bewijsplaatsen? Ik houd het bij een kleine bloemlezing. Wat betreft IS mogen meisjes na hun twaalfde niet meer naar school; eerder deze zomer ontvoerde Boko Haram die strijdt voor een islamitische staat in Nigeria, een groep van 200 schoolmeisjes. Wat langer geleden was er de Afghaanse Malala Yousafzai die van de Taliban niet naar school mocht en een kogel door haar hoofd kreeg.
Aletta Jacobs had er wel raad mee geweten. Net zoals sommigen van haar erfgenamen, zoals Trouw-columniste Elma Drayer en oud-hoofdredacteur van Opzij Cisca Dresselhuys.
De mooi-weerfeministen daarentegen wijden aan deze misstanden een geel post-itbriefje wijden of zwijgen er helemaal over. Dat maakt hun kritiek op de seksualisering van de samenleving niet alleen vrijblijvend, zoals Merle betoogt in haar opiniestuk in de Volkskrant, maar ook decadent.
