Nederland is naar de letter een constitutionele monarchie, maar was naar de geest een democratische republiek. ‘Was’, want Nederland is veranderd: bijna onmerkbaar, stapje voor stapje, is Nederland zijn ‘democratische deugd’ aan het verliezen en schuift op, zoals meer landen van Noord-Europa, naar een aristocratie. Over dat laatste wellicht ooit meer, eerst die ‘democratische deugd’
Het zal u opgevallen zijn dat het Westen vaak heeft geprobeerd democratie te exporteren, maar dat het veelal verkeerd is afgelopen: in menig Afrikaans land is het niet gelukt en recentelijk zijn we er in het Midden-Oosten ook achter gekomen dat het niet werkt. Hoe kan dat nou? We zetten alle democratische instituties op, we zorgen voor verkiezingen (de harde kant) en toch gaat het fout. “Ja, het land is er nog niet klaar voor”.
Dat is onzin, land bestaat uit grond, rivieren en bergen en die houden geen democratie tegen. Het zijn eerder de mensen die er ‘nog niet klaar voor zijn’. Maar wat is dat dan, waarover moeten die mensen dan beschikken om een democratie naar westers model wél te laten slagen?
Dat inzicht komt pas als men een tijdje in een ander land gaat wonen. Dan moet men constateren dat al die democratieën in de praktijk heel anders werken dan dat men van huis uit gewend is. De verschillen liggen niet in de instituties, die zijn min of meer identiek. Het verschil zit hem in de ‘ziel’ van de bevolking. Die moet, zo is ooit eens opgemerkt, beschikken over een ‘democratische deugd’ en dat hield dan in ‘de liefde voor de wetten’. Dat is de zachte kant.
Het klinkt misschien arrogant, maar daar gaat echter nog iets aan vooraf, namelijk dit: het willen uitstellen van egoïsme op de korte termijn, zodat we er op langere termijn allemaal beter van worden.
Dit vereist samenwerking en vertrouwen. Als tegen dat laatste wordt gezondigd, dan komen de wetten pas aan de beurt, niet eerder. Zo bestaat er in landen als Spanje en Argentinië weinig nijging tot samenwerking en vertrouwen, de lange termijn is een onbekend begrip en dus houdt ‘niemand’ zich aan de wet. Het Spaanse gezegde “elke Spanjaard moet zich aan de wet houden, behalve deze Spanjaard” is hiervoor illustratief. Spanje is dan ook naar de geest eerder een aristocratie, Argentinië een monarchie.
U heeft er misschien nooit zo over nagedacht, maar democratieën zijn intrinsiek instabiele staatsvormen. Immers, elke democratie ontdoet zich zo snel mogelijk van de concurrentie, te weten de monarch en de adel danwel aristocratie (en vaak ook de kerk). Wij hebben aangeleerd gekregen dat dat een juiste gang van zaken is, maar wat we daarmee hebben gedaan is het verwijderen van lichamen die konden corrigeren of bijsturen. In newspeak: we hebben binnen de BV-Nederland de directeur (de monarch) en de aandeelhouders (de aristocratie) eruit gewerkt en de Odernemingsraad heeft de hele boel overgenomen. Als u een bedrijf heeft (gehad) van 50 werknemers of meer, dan weet u dat zo’n situatie ook ‘intrinsiek instabiel’ is.
Democratieën realiseren zich dit (vaak onbewust) en nemen hun toevlucht tot de enige oplossing mogelijk: het maken van veel wetten. Daarin wordt tot achter de komma vastgelegd hoe de staat en de samenleving geregeld dient te worden, want er bestaan geen correctie-mechanismen meer als het fout gaat. Het is om die reden dat democratieën altijd de grootste wettenfabrieken zijn. Wil de bevolking zich dan ook nog eens aan die wetten houden, dan heeft zo’n onderneming goede kans van slagen.
Dat steeds meer Nederlanders hun kortetermijnegoïsme niet helemaal meer in bedwang hebben, dat samenwerken en vertrouwen niet meer vanzelfsprekend zijn en dat er met het je aan de wet houden ook vaker een loopje wordt genomen blijkt wel uit de huidige gang van zaken: beursfraude, Libor-fraude, bouwfraude, Internet-oplichting, BV-gesjoemel, corrupte advocaten en notarissen, sjoemelende artsen, omkoopbare accountants, zakkenvullende politici, verzekeringsfraude, toename van straatcriminaliteit en geweldsdelicten, de lijst is oneindig.
Dat je iets gewoon niet deed ‘omdat als we dat allemaal gaan doen, het einde zoek is’, die broodnodige houding om een democratie op het rechte pad te houden, die is overduidelijk tanende. Onze democratie is aan het mediterraniseren geslagen, we raken onze democratische deugd kwijt.
De oorzaken moeten we in ieder geval in het volgende zoeken: de anti-autoritaire, anti-traditionele levenshouding van de babyboomgeneratie en de secularisering (voor de duidelijkheid: wij zijn niet in de Heere, maar religie als politiek instituut heeft in een democratie zo zijn voordelen, zeker het Protestantisme. Er bestaat bijvoorbeeld een sterke correlatie tussen, enerzijds, landen die laag op de corruptie-index en hoog op de democratische index staan en anderzijds die landen die van oorsprong protestants zijn). Wat ook niet mag ontbreken is de immigratie uit niet-Westerse landen.
Dat zijn in de meeste gevallen landen waar democratie niet bestaat, niet helemaal werkt of ronduit is mislukt en zoals hierboven al is gezegd, eigenlijk niets met het land te maken heeft, maar alles met de mensen die er vandaan komen. Als dat er in een korte tijd teveel worden, dan kan de ontvangende maatschappij, die zelf al aan het afglijden was, dat niet meer absorberen (lees: het overbrengen van de democratische deugd), met onaangename consequenties voor het staatsbestel.
Democratie heeft veel minder met instituties (de drie machten, verkiezingen, et cetera) van doen dan wij denken. Het is eerder een aangeleerde houding. Je moet het willen en je moet je er aan willen houden. Gaat die houding teloor, dan is alles reeds verloren, want democratieën hebben geen andere correctiemogelijkheden meer, althans niet binnen de beperkingen die we onszelf hebben opgelegd.
We moeten ons er wellicht maar bij neerleggen dat we het hoogtepunt van de democratie al achter ons hebben liggen. Dat mag teleurstellend heten.
Peter de Bruin heeft Nederlands en Informatica gestudeerd, is oud-automatiseerder (en daardoor als de dood voor databases, dus Twittert of Facebookt niet) en heeft de laatste twintig jaar in verschillende landen buiten Nederland gewoond en gemijmerd.
