Nee, het Westen is gelukkig niet zo stom om Oekraïne te fast tracken voor een NAVO-lidmaatschap. Obama benadrukte het vorige week nog: “Ukraine is not a member of NATO.“ Dit neemt niet weg dat de Oekraïense president Poroshenko is uitgenodigd voor de NAVO-top en er wordt gesproken over financiële hulp aan het Oekraïense leger, of het verlenen van ondersteuning op het gebied van logistiek en inlichtingen.
Zeker, Rusland is het enige land ter wereld waar je als president 140 procent van de stemmen kan krijgen. Daarnaast heeft Poetin er een zeer dubieus (niet zelden expansionistisch) buitenlandbeleid op na gehouden de afgelopen jaren. Dit ontslaat ‘ons’, als het Westen, niet van de plicht om ook eens te kijken naar de rol van onze eigen regeringen en instituties in het geheel. De huidige escalatie in Oekraïne is voor aanzienlijk deel het resultaat van jarenlang een Westers beleid gebaseerd op de doctrine dat met het exporteren van democratie en vrije markt er wereldvrede was te bewerkstelligen. Dit ideaal valt lastig te rijmen met het op voorhand systematisch buitensluiten van potentiële partners. En dat is precies wat het Westen sinds de Val van de Muur heeft gedaan met Rusland.
Als het aan Oekraïne lag hadden zij allang al een lidmaatschapskaart van de NAVO gekregen. De NAVO zag hier (terecht) niets in. Waarom? Omdat een lidmaatschap het conflict direct zou doen escaleren in een conflict tussen Rusland en het Westen. Lidmaatschap van een militaire alliantie zou een meer diplomatieke oplossing direct onmogelijk maken en het conflict opschalen richting een van grootschalige deterrence. De NAVO is namelijk ooit opgericht als een verzekering tegen Rusland door het Westen, en dus in de ogen van Moskou intrinsiek een anti-Russische organisatie. De overige NAVO-landen (voornamelijk de oudere lidstaten) zien mede daarom niets in het plan: onder artikel V (aanval tegen één is een aanval tegen allen) zou de Russische inmenging in Oekraïne een schoolvoorbeeld worden van een artikel V-situatie. Aangezien artikel V ook de kern is van de militaire alliantie, zou fluitend om zich heen kijken (met Oekraïne als lid) geen optie zijn – dat zou namelijk de doodssteek betekenen voor de organisatie.
‘Een escalatie vanuit de NAVO zou Poetin’s wereldbeeld nogmaals bevestigen: namelijk dat de NAVO een anti-Russische organisatie is die voornamelijk opereert tegen en ten koste van Rusland’
Niet iedere NAVO-lidstaat zit te wachten op een militair conflict met Rusland, maar wil ook zeker Rusland niet het idee geven dat ze hiertoe bereid zijn. Oekraïne lid maken zou dat signaal wel afgeven, en zie dan als Duitsland of Italië je gascontracten nog maar eens vervuld te zien. Tegelijkertijd zou een escalatie vanuit de NAVO Poetin’s wereldbeeld nogmaals bevestigen: namelijk dat de NAVO een anti-Russische organisatie is die voornamelijk opereert tegen en ten koste van Rusland. Collega Glenn Diesen verdedigde deze week zijn proefschrift aan de VU waarin hij concludeerde dat het Westen onvermijdelijk in conflict zal komen met Rusland. Hij betoogt dat niet alleen de NAVO maar ook de EU zijn opgezet als een gemeenschappelijke verzekering tegen Rusland. Deze verzekering, gebaseerd op “Westerse” normen, hebben in Moskou voornamelijk het effect van deterrence teweeg gebracht.
Dat de NAVO is opgericht als verzekering tegen Rusland behoeft geen verder betoog. Dat het missile defence “ja we zetten een raketsysteem in uw voormalige achtertuin maar het is niet tegen u gericht” – project door Rusland werd opgevat als behalve defensief ook een potentieel offensief NAVO-project eveneens. De EU behoeft waarschijnlijk wat meer uitleg. Diesen betoogt dat door het opstellen van acquis waaraan nieuwe lidstaten moeten voldoen, de EU voor zichzelf de standaard bepaalt en dus ook wie er mee mag spelen. Hieruit is al vroeg duidelijk geworden (en dit geldt ook voor de NAVO) dat Russisch lidmaatschap en dus volledige samenwerking met Rusland nooit de intentie is geweest en ook nooit zal worden. De voormalige satellietstaten van Rusland daarentegen zijn relatief snel zowel EU als NAVO lid geworden.
De NAVO en EU zijn dus nooit bedoeld als vehikel van samenwerking met Rusland maar eerder als verzekering tegen. Hierdoor hebben deze beide organisaties zich een bepaalde houding eigen gemaakt die gebaseerd is op twee facetten (1) geruststellen van Rusland (nee, dat raketschild is niet tegen u meneer) gecombineerd met (2) deterrence door het samenklonteren van militaire en monetaire belangen. Deze houding van het Westen, en de onvermijdelijke Russische reactie hierop, wordt eveneens gesignaleerd door John Mearsheimer in zijn laatste artikel in Why the Ukraine Crisis is the West’s Fault. Hij gaat een stap verder door te constateren dat het Westen een lange geschiedenis heeft in Oekraïne en diverse pogingen heeft ondernomen om deze om te bouwen tot Westerse enclave aan de Russische grens.
Nogal wiedes dat Oekraïne nu vooral naar het Westen kijkt en zich zo pro-EU en pro-NAVO als mogelijk opstelt. Er zijn immers door het Westen wel bepaalde verwachtingen gewekt. Laten wij wel wezen, bepaalde Europarlementariërs schroomden niet om zich de Euromaidan betoging in Kiev politiek toe te eigenen – bedenk welke argwaan er gewekt zou worden wanneer leden van het Kremlin opstandelingen op het Plein in Den Haag even “een hart onder de riem” komen steken. Maar onderschat tegelijkertijd niet welke verwachtingen dit wekt bij de partij (in dit geval de Euromaidan) die internationale steun krijgt. Kiev kijkt nu afwachtend richting Brussel om te kijken hoeveel die beloftes waard zijn. Mede daarom overleggen NAVO-leden nu over eventuele steun aan het Oekraïense leger. Zoals Poetin ongeveer ook bij de Russische separatisten doet: officieel heeft hij er niets mee te maken, maar onderhand weet iedereen wel beter.
‘Poroshenko is zakenman, dol op handjeklap die op een goede dag besloot de politiek in te gaan – omdat het enige wat mannen met heel veel geld op een gegeven moment tegenhoudt de wet is’
Tegelijkertijd weten veel Europese hoofdsteden (en sinds MH17 ook de Nederlandse parlementariërs in Den Haag) dat Kiev zelf ook niet altijd te vertrouwen is. Dus hoe pro-EU is Poroshenko nu eigenlijk? In principe is de man op hetzelfde eiland gekweekt waar alle andere Bassies vandaan komen: hij heeft zijn vermogen vergaard in de chocolade-industrie en wordt ook wel eens liefkozend “koning Chocola” genoemd. Goed bevriend met Victor Pinchuk, een oligarch (al ziet hij zichzelf liever als een “zakenman en filantroop”) die ooit voor 2 miljard dollar het duurste huis in London kocht. En hey, wie is zijn beste vriend? Jazeker, het sociaal-democratische geweten van Groot Britannie: Tony Blair (eerder hier omschreven als BFF van shady stan-dictator Nazarbayev), maar dat komt natuurlijk omdat het van die filantropen onderling zijn. Mooie mensen zoeken elkaar op, zullen we maar zeggen.
Hoewel de huidige Wikipedia-pagina ingevuld door overactieve medewerkers van Poreshenko hem beschrijft als een “pragmatische pro-EU politicus, die tegelijkertijd de banden met Rusland hoopt te verbeteren.”, hebben wij hier zo onze gezonde bedenkingen bij. De man heeft tenslotte 350 referenties in de WikiLeaks-cables, veelal niet positief. Wij kunnen hier nog een hele lijst van shady-connecties en gas-lijntjes opsommen, maar het moge duidelijk zijn: Poroshenko is een typische Oekraïense politicus. Zakenman, dol op handjeklap die op een goede dag besloot de politiek in te gaan – omdat het enige wat mannen met heel veel geld op een gegeven moment tegenhoudt de wet is. Dus kun je maar beter de politiek ingaan zodat je die wetten zelf kunt maken.
Ondertussen is de vraag wat er in deze situatie nou het beste gedaan kan worden? Het is natuurlijk (althans vinden wij) heel vermakelijk om Oost-Europese handjeklap-politici en hun shady connecties onder de loep te leggen, maar wat moet het Westen dan doen?
Ons advies is: kappen met democratie en vrije markt te exporteren alsof het Coca-Cola is. Democratie (maar ook vrije markt) top down opleggen aan post-communistische landen zorgt dat zij precies de eisenlijstjes weten af te vinken, maar hiermee is de politieke cultuur nog niet 180 graden gedraaid. Wij hebben het zelfs al binnen de EU gezien met Griekenland en Italië: zij wisten officieel prima aan de eisen te voldoen, maar hielden ondertussen vast aan hun eigen politieke cultuur die toch verschilt van wat “wij hier in Nederland” vinden wat politiek zou moeten zijn. In Nederland (maar ook in Scandinavische landen) leeft vaak de veronderstelling (heel lief) dat politici primair de politiek ingaan vanuit ideologie, terwijl in Zuid- en Oost Europa vaak een elite toetreedt tot de politiek omdat ze iets voor hun eigen clan gedaan willen hebben. Dit is wel belangrijk om in het achterhoofd te houden wanneer je landen laat toetreden tot een waardegemeenschap (wat de NAVO en EU beiden zijn), die is gebaseerd op een zeer Westers normatief ideaal van liberale democratie en vrije markt. Dit is niet gebeurd met een simpele acquis.
‘Dit is een strijd die we hoe dan ook zullen gaan verliezen’
Het belangrijkste punt is vooral is dat wij als het Westen Oekraïne (maar ook de stans) niet moeten dwingen om te kiezen tussen “het Westen” of “Rusland”. Zeker gelet op (nog redelijke) monopolie van Rusland op gas in de regio, is dit een strijd die we hoe dan ook zullen gaan verliezen. De arrogantie van het Westen dat met een beetje democratie hier, en een beetje vrije markt daar landen die jarenlang onder een autocratisch-communistische juk hebben geleefd wel zouden kunnen schapen richting Ons Verlicht Evenbeeld van Democratie en Vrije Markt wordt momenteel duur betaald. Tegelijkertijd, en Poetin’s meedogenloos beleid versterkt ons in de eigen aanname, hebben wij ons (net als Poetin overigens) opgesloten in een patstelling: want als wij het niet doen, doet hij het wel. Dit maakt, zoals wel vaker het geval in een patstelling, het beleid van zowel het Westen als Rusland tomeloos hypocriet. Juist in een situatie van extreme tegenstellingen werken alleen nog maar zwart-wit-argumenten waarbij beiden partijen elkaar een splinter verwijten maar de eigen balk in het oog voor het gemak vergeten.
Het vervelende is vooral dat de prijs wordt betaald door de burgers van Oekraïne terwijl de twee spelers die op Oekraïens grondgebied een proxy-verpiswedstrijdje houden (hallo Moskou, hallo Brussel en Washington) hoog en droog zitten te bedenken hoe ze elkaar dwars kunnen zitten.
