“Het afschudden van ideologische veren is voor een politieke partij als de onze niet alleen een probleem, het is in bepaalde opzichten ook een bevrijdende ervaring.”
Deze zin van Wim Kok uit zijn Den Uyl-lezing in 1995 is zoveel wezenlijker dan de aandacht ervoor doet vermoeden. Die aandacht was weliswaar groot maar de effecten ervan zijn te beperkt op waarde geschat.
Het politieke denken en handelen los maken van een toetsbare referentie, een kenbare set van waarden en overtuigingen, heeft het politieke bedrijf uitgehold tot een pragmatische ruilhandel waarbij het effect belangrijker is dan de consistentie, de vorm belangrijker dan de inhoud. Als de belofte losstaat van de gelofte wordt de kiezer de klant, een klant wiens belangrijke leidraad in het stemmen hem overigens is ontnomen.
Maar ideologie is natuurlijk inderdaad een hindermacht. Principes zullen sommigen aanspreken maar anderen juist vervreemden en ze zullen in sommige gevallen beperken in het handelen als je stuit op evidente conflicten met de ideologie bij dingen die je wil bereiken. Schatplichtigheid aan bepaalde uitgangspunten is een handenbindertje en die hebben we liever niet.
Interessant is in dit kader de Tromplezing die Herman Tjeenk Willink gaf in 2013 (ook verschenen in De Groene Amsterdammer). Hij gaat daar in op hoe het einde van de verzuiling leidde tot een cesuur tussen de politiek en de achterbannen. Vroeger kwamen politiek en politici voort uit de zuilen en waren schatplichtig aan de mensen en overtuigingen uit die zuilen. Door het losraken van die relatie ontstaat een “eigen dynamiek van de overheid.”
Hij gebruikt die zin een groot aantal keer. Het vertrek van de ideologie heeft een losmaking met de achterban tot gevolg en een overheid die de schatplicht aan het haar gegeven mandaat is verloren.
Zoals zo vaak zijn er grote parallellen tussen de politieke en journalistieke werelden; misschien is de journalistiek wel de andere kant van de politieke spiegel en reflecteert zij de ontwikkelingen daar. Want omstreeks het midden van de jaren negentig vertrok ook de ideologie uit de journalistiek die altijd juist verdeeld was volgens de verschillende maatschappelijke stromingen. De wereld en het nieuws werden beschouwd vanuit het perspectief van de zuil, de journalistieke merken onderscheidden zich langs ideologische lijnen.
Dat leidde vaak tot, met de kennis van nu, hilarische en schrijnende journalistiek. Waar kwalificaties werden vermengd met verslaglegging en waar bijvoeglijke naamwoorden met partij-politieke precisie werden ingezet. Het dogma regeerde en dus hoefde je veel niet te lezen omdat op voorhand wel redelijk was in te schatten wat de strekking van stukken was.
Kranten en tijdschriften die ouder zijn dan 30 jaar hebben allemaal hun wortels in 20e eeuwse ideologieën en lijken in de percepties daar ook niet van los te komen. Elsevier en NRC Handelsblad zijn rechts, Vrij Nederland en Volkskrant spreekbuizen van rood Amsterdam. De Vara tegenover de AVRO. Als de argeloze lezer gevraagd zou worden dan zullen die titels nog steeds zo worden ingedeeld. Terwijl als je (leuk experimentje trouwens) een paar dagen de content van de Volkskrant in de NRC zou laten lopen en geen haan naar kraait.
De journalistiek heeft, zoals gezegd en parallel aan de politiek, diezelfde ideologische veren afgeworpen. Gebalanceerde en feitelijke weergave is het hedendaags adagium, ook ideologisch wordt het wederhoor toegepast. Het zal deels met de tijdsgeest te maken hebben, maar misschien moesten ook media wel op zoek naar nieuwe doelgroepen als gevolg van de toegenomen mediaconcurrentie en de verloren natuurlijke achterbannen als gevolg van de ontzuiling.
Door strikt in een ideologisch domein te opereren zijn de doelgroepen die daar buiten zitten niet benaderbaar, net als de zwevende kiezer niet vervreemd moet worden door dogmatische uitgangspunten. Twee titels die nog redelijk uitgesproken zijn, Elsevier en De Telegraaf lijken behoorlijk te lijden onder die vasthoudendheid, hun oplagen dalen aanzienlijk harder dan gemiddeld.
Een aantal weken geleden twitterde ik dat media zouden moeten her-ideologiseren. Afgaande op de bovenstaande overwegingen een rare gedachte maar ik licht hem graag toe.
Ieder tijdsgewricht heeft, naar mijn mening, een bijpassende en geworteld narratief, een verhaal of een geloof zo u wilt. Het socialisme kwam voort uit de door de industrialisatie ontstane arbeidersklasse die, in de sterk schuiven panelen, haar plek moest bevechten. Het was een krachtig en tijdig antwoord op de problemen van die tijd.
In de Third Industrial Revolution van Jeremy Rifkin wordt betoogd dat we op de drempel van een wezenlijk andere tijd staan. De fossiele periode loopt op haar laatste benen en er groeit iets nieuws. De 20e eeuwse instituties worden vervangen door nieuwe maatschappelijke en economische modellen, gedreven door nieuwe energiebronnen en nieuwe communicatiemiddelen.
Media spelen een wezenlijke rollen in het discours dat die veranderingen en de bijhorende onzekerheid en verwarring teweegbrengt, of zouden dat moeten doen. Zij voeden dat discours maar gaan er ook in voor en brengen gelijkgestemden samen onder hun, voor de doelgroep herkenbare merken. Veel meer dan op de hoogte te worden gebracht van het laatste (non-) nieuws wil de lezer zich meegenomen weten en onderdeel zijn van de nieuwe perspectieven. Meer dan de informatievoorziening is een sterk medium een voorganger, een icoon van de wereld die de lezer ook voor zich ziet.
Dat zie je dan ook in de titels die het goed doen: Linda, de Correspondent, Vice en De Groene Amsterdammer. Linda is niet gemaakt voor haar lezeressen maar door haar redacteuren. De Correspondent heeft een vrij uitgesproken visie op een moderne, progressieve en nieuwe wereld. Vice is een voorbeeld van de post-geïnstitutionaliseerde wereld. De Groene is misschien bij uitstek een niet ideologisch blad, alhoewel niet iedereen dat herkent. Het is wars van de dogma vanuit haar vrijzinnig-intellectueel perspectief op de wereld maar daarmee ook weer een blad dat haar lezer voorgaat. Het onbekendere maar zeer succesvolle blad OneWorld is uitgesproken over het wereldburgerschap en duurzaamheid als peilers van de 21e eeuw.
Een medium dat ergens voor staat en ergens in gelooft, de zaken beschouwt vanuit een bepaalde en herkenbare, of voelbare, positie hecht veel beter bij zijn lezers. Zij voegt iets wezenlijks toe voor die lezer doordat ze perspectief en een sense-of-belonging biedt. De lezer herkent dat er waarden schuilgaan achter een medium die verder gaan dan een businesscase met een oplagebehoefte.
En vanwaar dan de teloorgang van de twee oude ideologische bastions Elsevier en De Telegraaf? Omdat zij staan voor perspectieven die teloorgingen of daar mee bezig zijn. Ze staan voor de 20e eeuwse indeling en de lezer weet dat daar het perspectief voor de 21e eeuw niet gevonden gaat worden.
Dit artikel werd eerder gepubliceerd op De Nieuwe Reporter.
