De Schotten hebben onlangs een historische keuze gemaakt, maar hier achter de dijken lijken de meeste commentatoren niet te begrijpen waar deze keuze nu daadwerkelijk om draaide. Terwijl de Yes-beweging campagne voerde voor een meer open en democratische samenleving berichtte de Nederlandse pers vooral over dreigende financiële rampspoed en de terugkeer van het kleingeestig nationalisme. No en Yes als rede versus nationale identiteit: een valse keuze die laat zien dat er weinig besef is geweest over de idealen die aan de grondslag van de Yes-campagne lagen.
In het redactioneel commentaar in Trouw van 20 september stelt de redactie dat Schotland ‘eenheid heeft verkozen boven haar eigen (lees nationale) identiteit’. Waarom deze nadruk op identiteit? Het is juist niet de keuze voor identiteit die door de Yes-beweging werd voorgelegd. De nationalisten streden meer voor een ‘beter Schotland’ dan voor een ‘onafhankelijk Schotland’: onafhankelijkheid als een middel om te ontkomen aan het juk van het ‘neoliberale’ Westminster. Zo hoopten velen in het Yes kamp de Common Weal te introduceren: een gedetailleerd plan om de economie van de few of the City te hervormen naar een economie voor de massa. Dit alles gebaseerd op best practices uit Scandinavië.
Over deze ideeën werden in Nederland weinig woorden vuil gemaakt; de voorgestelde heroriëntatie werd slechts zijdeling aangehaald als een linkse utopie. Het stereotype van etnisch-cultureel nationalisme kwam daarentegen herhaaldelijk, en vaak negatief, aan bod. Leon de Winter (Telegraaf van 20 september) stelde bijvoorbeeld dat ‘Yes nooit 40 procent van de stemmen had kunnen krijgen zonder etnische trots’. Vervolgens haalt De Winter de gewelddadige desintegratie van Joegoslavië aan, en de circkel is rond. De Zweedse minister van buitenlandse zaken, Carl Bildt, tweette al dreigend over de mogelijke ‘balkanisering’ van de Britse eilanden.
Tegenover deze nadruk op Schots ‘etnisch’ nationalisme stond de vrijwel complete afwezigheid van het Brits nationalisme. De keuze was tussen onafhankelijkheid en de status quo – maar de status quo is in onze wereld nu eenmaal een van gevestigde natiestaten. Tegenover Schots nationalisme staat Brits nationalisme, tegenover Catalaans nationalism staat Spaans nationalisme. Het doen en laten van de Britse natiestaat, met name op het wereldtoneel, werd niet in de analyse betrokken. Yes moet elke onzekerheid over de toekomst afdekken, terwijl de Britse staat als zekerheid werd beschouwd.
In deze geest bestempelde het redactioneel commentaar van het NRC Handelsblad (20 september) een Schots Yes als ‘een stap in het duister’. Trouw noemde de uitkomst van het referendum zelfs een ‘overwinning van redelijkheid en wederzijds begrip’. Maar juist het gebrek aan wederzijds begrip in het (buitenlands) beleid van Westminster is voor veel Yes-activisten een reden voor onafhankelijkheid.
National Collective, een groep artiesten die samen met Yes optrekken, organiseerde het Wish Tree-project. Ze nodigden mensen uit (op markten, festivals of gewoon op straat) om hun wens voor de toekomst van Schotland op een kaartje te schrijven, welke vervolgens fungeerden als de bladeren van de Wish Tree. Op deze kaartjes kwam vaak terug dat Schotland een positieve rol in de wereld zou moeten spelen, in tegenstelling tot de negatieve rol van het Verenigd Koninkrijk. Dat betekende een minder stigmatiserend en uitsluitend immigratiebeleid, geen deelname aan oorlogen en geen nucleaire wapens. Een verandering van de morele koers op het wereldtoneel.
Deze positieve en open houding naar de wereld houdt ook in dat de Yes-beweging staat voor goede relaties met Europa en dus een constructieve rol binnen de EU. Terwijl in Engeland UKIP een monsterzege staat te wachten krijgt de euroskeptische partij geen voet aan de grond in Schotland. Dat de EU zelf op haar beurt het gewicht heeft gegooid achter de Britse unie bewijst voor de zoveelste keer dat zij zelf weinig meer is dan een optel- en aftreksom van de wensen van verschillende nationale staten – waarvan sommigen met hun eigen separatisten te maken hebben. In zowel Nederland als Europa is de teneur wel duidelijk geworden: de natiestaat mag best bewaard blijven, maar er worden geen nieuwe gasten uitgenodigd op het feest van de internationale orde. Volkeren die in de 19de en 20ste eeuw de boot hebben gemist moeten in de 21ste eeuw genoegen nemen met een tweede rang.
Het referendum in Schotland heeft en zal grote gevolgen hebben voor de rest van Europa – zoals we in Nederland veelvuldig hebben kunnen lezen. Het referendum terugbrengen tot stereotypen over nationalisme en economische logica volstaat dan ook simpelweg niet. Noch kan er een serieus debat worden gevoerd als de status quo hier geen wezenlijk onderdeel van is.
Thomas von der Dunk merkte in een post-referendum column terecht op dat er bij Nederlandse commentatoren simpelweg geen oog is geweest voor de interne dynamiek van het Schotse referendum. Wat men vervolgens overhoudt is een medialandschap waar de analyse blijft steken bij het woord ‘identiteit’ en 45 procent van de Schotse stemmers als eendimensionale, etnisch gedreven stemmers wordt neergezet.
Gosse Vuijk is MSc in Culturele Antropologie en masterstudent in het Erasmus Mundus ‘Euroculture’ programma. Hij deed onderzoek naar het nationalisme van de Yes-beweging in Schotland.
Michel van Duijnen is historicus, studeerde Nationalism Studies aan de universiteit van Edinburgh, en schreef eerder over de rol van nationalisme in de berichtgeving van Nederlandse kranten.
