Vladimir Poetin is populairder dan ooit in eigen land. Ook de media krijgen maar geen genoeg van de Russische macho-man die in zijn eentje met elke stap de wereldorde lijkt op te schudden. Hoewel personificatie onvermijdelijk is, gezien zijn greep over de Russische staat, lijken we soms te vergeten dat er ook nog een Rusland na Poetin is, met dezelfde problemen en beperkingen die zijn geopolitieke beleid vormen. De sancties, in combinatie met een lage olieprijs, laten opnieuw de structurele zwakke plekken in de economie zien, de gepropageerde visie van een groot en machtig Rusland zal de komende jaren een illusie blijken wanneer de economische groei tot stilstand komt. Misschien biedt dat een kans voor Europese invloed in Rusland op de langere termijn.
De laatste tijd zijn Poetin en andere prominente Russische politici als Lavrov en Rogozin het middelpunt van de aandacht in internationale media. De ene uitspraak is gekker dan de ander en elke actie wordt breed uitgemeten. Een gezellig feestje bij ‘bunga bunga’ Berlusconi leidt tot speculatie over diplomatieke betrekkingen. Nucleaire dreigementen en machogedrag zijn echter allang vast onderdeel van Russische diplomatiek en het is niet erg productief om daar te veel aandacht aan te besteden.
Wanneer het tijd is om met de Chinezen aan de onderhandelingstafel te zitten, lijken de Russische patsers allemaal ineens klein en ingetogen, en nu de laatste sancties van eind juli en augustus voelbaar worden, zingt het Kremlin ook tegenover Europa een toontje lager. De gigantische Russische staatsbedrijven zijn afgesloten van investeerders uit de VS, EU en Japan, en samenwerking met westerse energiebedrijven is niet meer toegestaan. Veel olieprojecten staan stil omdat de Russen de technologie nodig hebben voor oliewinning in moeilijke gebieden, omdat de huidige olievelden leeg beginnen te lopen. Hoe moeilijker het is om olie te winnen, des te hoger de prijs moet zijn om winning rendabel te maken.
De roebel staat lager tegen de dollar dan ooit en de koers daalt dagelijks. Een lage wisselkoers betekent grotere druk op de geldreserves van de centrale bank, en een lage olieprijs betekent tekorten in de begroting. Inflatie in de supermarkten en verdere kapitaalvlucht door westerse investeerders zijn hiervan het gevolg. Gazprom en Rosneft, die het leeuwendeel van de Russische staatsbegroting leveren, zitten in de financiële problemen. Gevolgen van de sancties of slechts symptomen?
Al jaren roepen economen en politici binnen en buiten Rusland om structurele economische hervormingen, maar daar is tot nu toe weinig van terechtgekomen. De prioriteiten van de Russische regering liggen bij het versterken van een machtssysteem dat draait om Poetin en een trouwe groep politici met een achtergrond in de geheime diensten als de voormalige KGB en GRU, de siloviki samen met de oligarchen en bureaucraten die de economie runnen en ondertussen hun graantje meepikken (geschat wordt dat corruptie 30 tot 50 procent van het nationaal inkomen opvreet), ondersteund door ultranationalistische ideologen als Alexander Dugin, en een politiek bestel bestaande uit jaknikkers en psychopaten waarnaast Poetin een heel beschaafd alternatief lijkt.
De oppositie is jaren geleden al monddood (of letterlijk dood) gemaakt, tijdens een olie-boom die de economie voortstuwde en daarmee de stille consensus van de bevolking won. Nu zijn buitenlandse media en internetbedrijven aan de beurt; de alternatieve kanalen van informatie voor Russen die hun hoofd gebruiken. Tienduizenden demonstranten in Moskou die ondanks alle repressie niet geloven in de sprookjes van de staatstelevisie zijn geen goed teken voor de regering.
De overname van de Krim en de laatste push in het conflict in de Donbas (begin september) om Donetsk met de kustlijn te verbinden, zijn eerder een zwaktebod dan briljante strategische zetten. Waar het Kremlin vroeger gewoon een paar tankdivisies naar opstandige hoofdsteden stuurde, zijn ze nu beperkt tot irreguliere oorlogvoering met gemaskerde soldaten en het opzetten van non-staatjes als Transnistrië of Novorossiya, die voor hun overleven volledig afhankelijk zijn van Russische steun.
Niet voor niets doen de Russen er alles aan om hun inmenging in het conflict te ontkennen. Desnoods verklaren ze de moeders van omgekomen soldaten tot buitenlandse spionnen. Wanneer een conflict met het Westen ter sprake komt, schuilt het Kremlin zich met machopraat achter hun kernarsenaal. Ze weten donders goed dat de Russische krijgsmacht geen enkele kans maakt tegenover Europa en al helemaal niet tegenover de VS, daar zijn de verschillen in uitgaven gewoon te groot voor. En de Russische economie staat al onder grote druk, nu de militaire uitgaven meer dan 4.2 procent van het nationaal product uitmaken, en het budget voor onderwijs en gezondheidszorg moeten plaatsmaken voor grotere miltaire uitgaven. Niet genoeg om een bedreiging voor het Westen te vormen, wel een grotere druk op de begroting en de welvaart.
Nu de NAVO een troepenmacht van 5000 man in de Baltische staten plaatst, is een gedirigeerde opstand onder de lokale Russische minderheden geen optie meer voor het Kremlin, om dezelfde reden waarom wij Oekraïne niet militair durven te steunen. In het geval van nucleaire escalatie is iedereen een verliezer. Een open invasie van Oekraïne zou niet alleen erg dom zijn gezien de internationale gevolgen van de beperkte oorlog in de Donbas, maar zou ook de Russische plannen voor militarisatie van de Noordpool in de war schoppen. Geschat wordt dat 10 procent van de wereldvoorraad aan olie en gas onder het ijs ligt, en dat is waar Moskou haar toekomstige hoop op vestigt.
De polls wijzen op een Russische publieke opinie die overweldigend aan de kant van Poetin staat, dankzij zijn imago van sterke leider, de stabiliteit en de sterke economische groei die zijn eerste twee termijnen kenmerkten. Dat de stabiliteit en economische groei voornamelijk te danken zijn aan stijgende olieprijzen en hervormingen van Poetins voorganger, is niet zo belangrijk. Miljoenen Russen zijn er in deze periode lekker op vooruitgegaan, en – wat wellicht nog belangrijker voor het Russische publiek is – Poetin heeft de leiders van de EU en de VS (in de populaire volksopvatting de architecten van de mythologische ‘nationale vernedering’ van de jaren 90) getoond dat er eindelijk niet meer te sollen valt met hun land.
De Russische staatsideologie is een mix van paranoia, spectaculair machtsvertoon en een historisch creatieve/revisionistische interpretatie van de Russische geschiedenis. In dit cynische wereldbeeld was de Koude Oorlog een strijd tussen Rood en Blauw, met daarin kleine en zwakke landjes die de ene of andere kant op gedwongen werden, met weinig ruimte voor goed of fout, vrijheid en onderdrukking, of welvaart en armoede, alleen imperium en satelliet, waarin geopolitieke invloed voornamelijk bestaat uit de toepassing van geweld. Een contrast tussen het decadente en verdorven ‘Gayropa’ en een conservatief, Christelijk Orthodox en beschaafd Rusland moet dit nogmaals onderstrepen. De middenklassen in Sint-Petersburg of Moskou zijn wat meer westersgezind, maar die zijn niet representatief voor 90% van de Russische bevolking, waarvan het grootste deel woont in vervallende industriesteden waar de gemiddelde man zich voor zijn zestigste doodzuipt.
Kortom, Poetin lijkt er sterk voor te staan. Op de korte termijn is het ook niet voor te stellen dat Rusland te maken krijgt met volksopstanden of een economische crisis. De greep van de staat op de samenleving is daar nu nog te sterk voor, en de energie-export en de petrodollars in de reservekas houden de economie nog wel een tijdje overeind.
Op de lange termijn is het systeem echter geen lang leven beschoren, omdat de belangen van de kleine groep machthebbers en kleptocraten tegenstrijdig zijn met de principes van economie die kan meeconcurreren op de wereldmarkt, en omdat het deels draait op een in 14 jaar opgebouwde persoonlijkheidsscultus van één man wiens electoraat voor een groot deel bestaat uit mensen die voor hun inkomen, uitkering en pensioen afhankelijk zijn van de staat, en doodsbang zijn voor economische hervorming.
De politieke stabiliteit van dit systeem zonder Poetin moet nog blijken in de praktijk. Medvedev deed een poging na zijn verkiezing in 2008, maar in feite heeft hij nooit leiding over het land gekregen. De situatie bleef hetzelfde en van grootschalige hervorming en modernisatie van de economie is nog steeds geen sprake. Andere president, maar dezelfde knecht in hetzelfde systeem en de bijbehorende machtsstructuur. Het is een bekende val voor economieën die afhankelijk zijn van de export van hulpbronnen. Inkomsten gaan naar consumptie, technologie wordt lekker makkelijk uit het buitenland gehaald. Zonder dringende hervormingen, die niet op het huidige programma voor 2020 staan, gaat Rusland gewoon richting stagnatie, zoals onder Brezhnev. Dat kunnen ze een tijdje volhouden, maar op een gegeven moment wordt het verschil met de rest van de wereld toch te groot en wil het volk wel eens wat anders.
Op confrontatie met Rusland zit niemand te wachten. Maar op dit moment is Oekraïne het grote struikelpunt van de relaties tussen Europa en Rusland en een terugkeer naar de status quo van voorheen is ook geen optie. Op de lange termijn (of eerder) is het toch de bedoeling dat Oekraïne lid wordt van de EU (evenals Servië, dat sterke politieke en culturele banden heeft met de Russen).
Oekraïne is belangrijk voor Russen van dezelfde generatie als Poetin, maar ook de jonge opgeleide middenklasse die stiekem richting Europa wil. Het was lange tijd onderdeel van hun rijk, en tot eind vorig jaar een trouwe kolonie onder de oligarchen en maffiabazen die het bestuur vormden. In de post-Soviet wereldorde is geen ruimte meer voor Russische invasies in de Europese politieke ruimte, maar elke Russische leider zou ingrijpen om de steun van zijn achterban te behouden, uit angst het lot van Gorbachov te ondergaan. De trieste oorlogen in de Donbas en Kaukasus zijn hiervan het gevolg.
De giftige staatsideologie zal over over een jaar of tien geen betekenis meer hebben als de Russen zien dat Oekraïne richting een normale, functionerende staat gaat terwijl zij nog met dezelfde problemen kampen. Dat kan leiden tot een interne herevaluatie van waarden. Misschien ook niet, maar Oekraïne moet sowieso steun en investeringen krijgen. De Krim en Donbas kunnen we maar beter laten voor wat ze zijn, maar verdere Russische sabotage moet in de kiem gesmoord worden en daar hebben ze onze hulp bij nodig.
Oekraïne is een arm en onderontwikkeld land, maar er zit potentieel in. Rusland zou zonder olie en gas in dezelfde economische situatie zitten. Het heeft dezelfde structurele problemen uit de voormalige Sovjetunie, met enorme corruptie en ongelijkheid, maar ook zeer vruchtbare grond en hulpbronnen in de bodem, hoge hoeveelheid industriëeltechnische kennis, en een bevolking die nu naar het Westen kijkt als rolmodel voor ontwikkeling. De oligarchen die driekwart van de economie bezitten, zijn nauwelijks bekend met concurrentie en zullen het zwaar krijgen als de markt open ligt voor Europese bedrijven. Daarbij mag er best wat druk gezet worden op de Oekraïense regering om Europese bedrijven vrije baan te geven.
Ondertussen is het aan het kersverse Oekraïense parlement om de door en door corrupte bureaucratie schoon te vegen en te hervormen naar Westerse modellen. Met al het cynische Euroskepticisme van tegenwoordig zou je bijna vergeten dat de Europese Unie de grootste economie ter wereld is met een centraal systeem dat steeds invloedrijker wordt, en een voorbeeld is voor de rest van de wereld. De voormalige communistische landen die er sinds 2004 zijn bijgekomen hebben hun BNP sindsdien verdubbeld en de infrastructuur wordt steeds beter. Het Europese project verloopt niet soepel, maar er is niemand die terug wil naar de tijd van de Sovjetorde. Een overwinning op economisch, cultureel en sociaal-psychologisch gebied, die zonder Oekraïne niet compleet is. Wie weet krijgen we de volgende generatie Russische leiders dan ook aan onze kant.
