Bij de Bezige Bij verschenen dit najaar drie boeken waarin de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog centraal staan. Als ik morgen niet op transport ga… Kamp Westerbork in beleving en herinnering van Eva Moraal, Het hele leven is hier een wereld op zichzelf. De geschiedenis van Kamp Vught van Marieke Meeuwenoord en Vervolgd van land tot land. Joodse vluchtelingen in West-Europa 1938-1944 van Insa Meinen en Ahlrich Meyer.
Het boek over Kamp Westerbork is zonder meer het boeiendst. Het is een gepopulariseerde versie van het proefschrift waarop Eva Moraal in 2013 promoveerde. Haar boek gaat niet over de geschiedenis van Kamp Westerbork an sich, maar over hoe het kamp werd beleefd en herinnerd. Moraal gebruikt hiervoor veel egodocumenten, dagboeken waarin gevangenen hun verhaal optekenden.
Zoals bekend was Kamp Westerbork het doorvoerkamp waar Joden uit Nederland op transport werden gesteld naar de concentratiekampen Theresienstadt, Bergen-Belsen, Buchenwald en Ravensbrück en de vernietigingskampen Auschwitz en Sobibor. Het leven in Kamp Westerbork viel in zeker opzicht wel mee. De mensen waren afgesloten van de buitenwereld en waren onzeker over wat komen zou – de meeste mensen vermoedden dat op transport naar het oosten een wisse dood zou inhouden – maar ze werden niet fysiek afgebeuld en dergelijke.
Moraal besteedt in haar boek veel aandacht aan het genderaspect. Ik houd daar normaal helemaal niet van, maar in dit onderzoek is het heel relevant. Mannen en vrouwen kregen in Kamp Westerbork opeens een hele andere rol. Vrouwen moesten ook werken, terwijl mannen nu opeens ook voor de kinderen moesten zorgen. Deze moderne rolverdeling bleek van tijdelijke aard te zijn. Na de bevrijding keerden de overlevenden al snel weer terug naar de traditionele rolpatronen, wat wel zo veilig was.
Ook ten aanzien van seksualiteit was Kamp Westerbork een hele andere wereld dan Nederland. Omdat veel mensen verschrikkelijk onzeker waren over de toekomst was seks een welkome afleiding. Je was niet bezig met de dood maar het leven. En je hielp ook een ander te troosten. Seks maakt gelukkig. In de herinnering werd de losse seksuele moraal van Kamp Westerbork echter als iets negatiefs beschouwd, namelijk dat dankzij de terreur van de nazi’s ook de zeden waren gedegenereerd. Mensen logen en bedrogen om maar niet op transport te hoeven, en neukten er bovendien op los. Ook ten aanzien van de seksualiteit was er dus na de bevrijding een terugkeer naar de oude moraal, aldus Moraal.
Marieke Meeuwenoord heeft geschreven over Kamp Vught. Vanaf de opening van het kamp in januari 1943 tot de ontruiming op 6 september 1944 hebben er zo’n 35.000 mensen gevangen gezeten. In tegenstelling tot het vorig jaar verschenen boek Leven naast het kamp van Boyd van Dijk staan in het boek van Meeuwenoord de slachtoffers centraal. Ze waren opgepakt als Jood of als verzetsstrijder en zaten voor kortere of langere tijd gevangen. Hoe leefden en werkten de gevangenen? Hoe leefden ze samen? Net als het boek van Eva Moraal is het boek van Marieke Meeuwenoord sterk gebaseerd op egodocumenten, zodat er een indringend persoonlijk beeld van de geschiedenis van kamp kan worden geschetst.
Het boek Vervolgd van land tot land is uitgegeven door De Bezige Bij Antwerpen. In dit boek staan de Duitse en Oostenrijkse Joden centraal die vanaf 1938 (het jaar van de Anschluss en de Kristallnacht) massaal het Derde Rijk ontvluchtten en in Nederland, België en Frankrijk terecht kwamen. Helaas waren deze vluchtelingen niet veilig toen de Tweede Wereldoorlog eenmaal begonnen was en het Duitse leger de Lage Landen en Frankrijk onder de voet liep. Veel Duitse en Oostenrijkse Joden besloten opnieuw om te vluchten.
Insa Meinen en Ahlrich Meyer hebben berekend dat 5500 Duitse en Oostenrijkse Joden tussen 1942 en 1944 uit België werden gedeporteerd naar de concentratie- en vernietigingskampen, meer dan 20 procent van het totale aantal gedeporteerde Joden uit België. Ook een kwart van de 2700 Joden die van België naar Frankrijk vluchtten waren uit Duitsland en Oostenrijk afkomstig. Uiteindelijk zouden van de meer dan 13.500 uit Duitsland een Oostenrijk gevluchte Joden ongeveer de helft omkomen. De overlevingskansen waren in Nederland het laagst, in Frankrijk het hoogst.
Bij deze kille cijfers blijft het niet. Het boek van Meinen en Meyer staat vol met verhalen over mensen die de oorlog probeerden te overleven. Het boek is een gedenkteken voor de Joodse vluchtelingen uit het Derde Rijk, die ook na hun vlucht niet veilig waren voor de nazi’s. Het is een droevig verhaal.
Eva Moraal, Als ik morgen niet op transport ga… Kamp Westerbork in beleving en herinnering (De Bezige Bij, Amsterdam 2014). ISBN 9789023489023. 464 pagina’s. 24,90 euro.
Marieke Meeuwenoord, Het hele leven is hier een wereld op zichzelf. De geschiedenis van Kamp (De Bezige Bij, Amsterdam 2014). ISBN 9789023489122. 430 pagina’s. 24,90 euro.
Insa Meinen en Ahlrich Meyer, Vervolgd van land tot land. Joodse vluchtelingen in West-Europa 1938-1944 (De Bezige Bij, Antwerpen 2014). ISBN 9789085425755. 411 pagina’s. 24,99 euro.
