Toen ik het vak geschiedfilosofie volgde bij Frank Ankersmit – voor ons geschiedenisstudenten was hij het orakel van het noorden – hoorde ik voor het eerst van het ‘sublieme’. Het sublieme is een overweldigende esthetische ervaring die moeilijk in woorden te vatten is. Waar het ‘schone’ in de esthetiek staat voor harmonie, daar staat het sublieme voor disharmonie en chaos. De Britse schrijver Edmund Burke noemde in A Philosophical Enquiry into the Origin of our Ideas of the Sublime and the Beautiful het sublieme ‘delightful horror’.
Om het begrip te illustreren wordt vaak gewezen op het schilderij Der Wanderer van Caspar David Friedrich. De wandelaar staat voor een overweldigend landschap, woeste bergtoppen in de wolken, met in de horizon enkele enorme bergen. Het is inderdaad een mooi voorbeeld, maar iets te frigide als je het mij vraagt. Het sublieme ervoer ik voor het eerst tijdens de tentoonstelling Fatale Vrouwen in het Groninger Museum. De fatale vrouw, La Belle Dame sans Merci, is woest aantrekkelijk en hongerig. Ze wil de man meesleuren de diepte in, hem haar geheime plekje tonen om de man vervolgens met huid en haar te verslinden. Het sublieme is een zwarte weduwe.
Genoeg gedroomd. Er moet gerecenseerd worden. Bij uitgeverij De Bezige Bij verschenen dit najaar twee boeken waarin het sublieme centraal staat.
Piet Gerbrandy – de kleinzoon van oorlogspremier Pieter Sjoerds Gerbrandy en net als zijn grootvader de trotse bezitter van een markante snor – schreef De jacht op het sublieme. Het is een boeiende bundel. In twintig eloquente essays (dat allitereert niet alleen mooi maar het klopt ook nog eens) onderzoekt hij de erotische, religieuze en muzikale werking van literatuur. Onder andere Lucebert, Jan Arends en Gerard Reve naderen tot u, maar ook klassieke auteurs als Homerus, Horatius en Claudianus. Gerbrandy weet waar hij het over heeft. Hij is classicus, dichter en poëziecriticus. Hij schrijft voor De Groene Amsterdammer, is redacteur bij De Gids en doceert Klassiek en Middeleeuws Latijn aan de Universiteit van Amsterdam.
Met zijn aanpak verschilt Gerbrandy van veel andere auteurs die over het sublieme schreven. Zij keken naar het begrip ‘sublieme’ en wat schrijvers en filosofen daarover zeiden. Gerbrandy zoekt het sublieme zelf op, wat een spannende odyssee oplevert door de klassieke en moderne literatuur. Gerbrandy heeft veel waardering voor het werk van Gerard Reve, met name Op weg naar het einde en Nader tot U. Bij Reve komen (homseksuele) erotiek en religie samen. Het erotische hangt bij Reve ook dikwijls samen met de dood, wat delightful horror oplevert. Dat zijn trouwens bovendien Reves beschrijvingen van mensen, zo fantastisch en zo vies, dat ze volgens Gerbrandy lijken op de overvolle schilderijen van Jeroen Bosch.
Een heel ander boek is Symfonie van honger, dood en hoop. Leningrad 1941-1943 van historicus Brian Moynahan. Maar ook dit boek draait om het sublieme. De Russische stad Leningrad werd tijdens de Tweede Wereldoorlog meer dan 1000 dagen belegerd door de Wehrmacht. Honderdduizenden burgers kwamen om door het geweld en vooral door de honger. Te midden van deze ellende voerde de beroemde Russische componist Sjostakovitsj zijn zevende symfonie op, op 9 augustus 1942. De musici die de symfonie uitvoerden zagen scheel van de honger maar speelden tegen hun ellende in, over hun ellende heen.
Het boek is indrukwekkend en monumentaal. Het lijden van de Russen is onvoorstelbaar. In de jaren dertig werden veel Russen vermoord tijdens de grote terreur van Stalin, vooral in Leningrad. Tijdens de Tweede Wereldoorlog deden de nazi’s hun best om nog meer Russen over de kling te jagen. Een componist besluit tijdens het beleg van de stad– Leningrad werd door de Duitsers niet veroverd omdat Hitler de Russen wilde uithongeren – een symfonie te maken die de inwoners weer hoop moest geven. Een haast onmogelijk project.
The Spectator schreef over dit boek: ‘De gruwelijke schoonheid ervan zit in de anekdotische details, en de verschrikking is van een soort waar de tranen van in de ogen schieten, maar die soms ook buitengewoon humoristisch is.’
Delightful horror.
Piet Gerbrandy, De jacht op het sublieme. Zin, lust en poëzie (De Bezige Bij, Amsterdam 2014). ISBN 9789023488071. 288 pagina’s. 29,90 euro.
Brian Moynahan, Symfonie van honger, dood en hoop. Leningrad 1941-1943 (De Bezige Bij, Amsterdam 2014). ISBN 9789023488729. 552 pagina’s. 34.90 euro.
