Het fenomeen stond al in alle boeken over de Europese Unie, maar is sinds De aanval op de natiestaat van Thierry Baudet breder bekend geraakt: er komt steeds meer Europees beleid. Als er eenmaal een maatregel op Europees niveau is genomen, komen er op dat terrein vaak heel veel andere Europese maatregelen en regels bij. De ene stap in de richting van Europees beleid leidt tot weer meer Europees beleid. En zo heb je voor je het weet binnen een paar jaar een heel nieuw Europees beleidsterrein. Gezondheidszorg blijkt een prachtige illustratie van dit proces.
Deze week promoveert Anniek de Ruijter bij de Universiteit van Amsterdam op het proefschrift A silent revolution: the expansion of EU power in the field of human health. De titel vat het argument treffend samen: hoe ongemerkt met kleine, langzame stappen de gezondheidszorg van een puur nationaal beleidsterrein langzaam Europeser werd. De Ruijter laat in haar werk mooi zien hoe dit proces exact in zijn werk gaat.
De Ruijter toont aan dat er een grote discrepantie kan bestaan tussen de Europese theorie en de Europese praktijk. In theorie is gezondheidszorg nationaal beleid en heeft de EU nauwelijks bevoegdheden. Dit is de taal van de Europese verdragen die juridisch leidend zijn voor het functioneren van de EU. Ten minste, dat is de theorie. De Ruijter laat zien dat de praktijk er heel anders uitziet: de EU probeert via allerlei andere wegen alsnog tot beleid te komen, al is de juridische status daarvan vaak onduidelijk.
Op basis van literatuur en interviews met betrokkenen beschrijft De Ruijter de enorme hoeveelheid betrokkenen bij Europees gezondheidsbeleid. Door de tijd heen kwamen er meer actoren die bovendien specialistischer werden. Zowel bij de Europese Commissie, de Europese Raad als het Europees Parlement kwam er systematisch aandacht voor gezondheidszorg. Zo kent het Europees Parlement een speciale werkgroep en komen op Europees niveau de ministers apart samen. Een derde van de EU-agentschappen houdt zich er inmiddels ook regelmatig mee bezig.
De Ruijter analyseert daarnaast de varkensgriepuitbraak uit 2009, waarbij de EU vanwege de open grenzen ad hoc beleid moest voeren om de ziekte tegen te gaan. Aanvankelijk was de aanpak vooral informeel en coördinerend. Lidstaten konden zich er tegelijk maar moeilijk aan onttrekken. Deze praktische gebondenheid leidde zowel tijdens als na de varkensgriep ook tot formele regels. De Europese Commissie kwam bovendien met voorstellen die een nog veel bredere reikwijdte hadden dan de eerdere ad hoc maatregelen.
En tenslotte beschrijft De Ruijter de ontwikkeling van de Europese richtlijn over patiëntenrechten. Het gaat hierbij onder meer om het recht op gezondheidszorg in een andere lidstaat dan waar men woont. Een vraag daarbij is bijvoorbeeld of zorg onder de principes van de Europese interne markt valt. Hier leidde de discussie tussen en binnen Europese instellingen eveneens tot meer beleid. Er kwamen tijdens dit proces veel meer thema’s rond gezondheidszorg op de Europese agenda dan op basis van de verdragen mogelijk was.
De focus van De Ruijter ligt op de impact van de gezondheidszorg op de mensenrechten zoals een menselijke behandeling, een adequate levensstandaard, privacy, voedsel en onderwijs. Het onderzoek gaat dan ook niet expliciet in op de politieke vraag hoe democratisch deze trend is. Wel stelt De Ruijter continu de vraag in hoeverre het optreden van de EU legitiem is. Die juridische vraag kunnen we gemakkelijk breder trekken en ons afvragen wie de EU toestemming heeft gegeven voor al dit beleid.
De burger was dat in ieder geval niet. Dit proefschrift laat gedetailleerd een dynamiek zien waar geen burger aan te pas komt. Er wordt niet of nauwelijks verantwoording over afgelegd, ook niet door het Europees Parlement, en beleid is alleen bij hoge uitzondering onderwerp van publiek debat. De meeste betrokkenen bij het toenemende Europese beleid over gezondheidszorg zijn door de burger sowieso niet weg te sturen en dus vrijwel nooit responsief. Waar hoorden we dat ook alweer eerder?
Onbekend Parlement is een serie van Chris Aalberts over het Europees Parlement.
