Hij was toneelschrijver, kroegtijger, vrouwenjager, dissident, mensenrechtenactivist, gevangene, dissidentenleider, revolutionair, president maar bovenal intellectueel. Václav Havel (1936-2011) was een van de grote leiders van de twintigste eeuw, te vergelijken met Nelson Mandela, Mahatma Gandhi, Winston Churchill, Konrad Adenauer en Lech Wałęsa. Over Havel is eind vorig jaar een prachtige biografie verschenen door Michael Zantovsky, die in het Nederlands is verschenen bij de Bezige Bij Antwerpen.
Havel kwam uit een rijke Tsjechische familie en werd om die reden gediscrimineerd door het communistische regime, dat een hekel aan bourgeoiskinderen had. Havel ontwikkelde zich echter tot een begenadigd toneelschrijver en essayist die zich in dissidente kringen begaf. Zijn absurdistische verhalen, die duidelijk geïnspireerd waren door Franz Kafka, namen indirect het communistische systeem op de hak.
Tijdens de Praagse Lente van 1968 bleef Havel op de achtergrond, maar toen daarna de ‘normalisering’ inzette ontpopte hij zich tot één van de belangrijkste woordvoerders van de intellectuele oppositie tegen het communistische regime. Samen met enkele geestverwanten richtte Havel in 1977 de mensenrechtenorganisatie Charta 77 op, die zich voor de rechten van dissidenten inzette.
Aanleiding van Charta 77 was de arrestatie en veroordeling van de psychedelische rockband de Plastic People of the Universe. De communisten vonden deze langharige drugsgebruikers met hun harde muziek en provocerende teksten maar niets. Havel kon de muziek ook niet zo waarderen, maar kwam voor hun rechten op. Dat werd niet gewaardeerd door de communisten. Als een van de leiders van Charta 77 belandde Havel in 1977 voor een korte periode in de gevangenis. In 1979 werd hij voor een langere periode opgesloten. Havel kwam pas in 1983 vrij.
Het ging Havel om ‘een leven in waarheid’. Hij bedoelde daarmee dat je als mens authentiek moest blijven, trouw moest blijven aan jezelf, niet moest buigen voor de corrumperende invloed van een regime dat intimideert, liegt en ook probeert intellectuelen te verleiden met beloningen, mits ze maar loyaal zijn aan de staat. Havel hoefde voor zijn ideaal niet te sterven. Hij was geen martelaar. Maar een paar jaar in de gevangenis, hoe zwaar dat natuurlijk ook was, had hij er wel voor over.
Vanwege zijn toneelstukken en zijn activiteiten als dissident was Havel onder westerse intellectuelen een beroemdheid geworden. De communisten, bang voor slechte publiciteit, durfden hem dan ook niet al te hard aan te pakken. Maar ook Havel werd beperkt in zijn doen en laten. In 1986 besloot de Stichting Praemium Erasmianum aan Havel de Erasmusprijs toe te kennen, die elk jaar werd uitgereikt in Rotterdam en waar een prijzengeld van 200.000 gulden aan verbonden was. Het bracht Havel in een lastig parket. Hij wilde het geld graag geven aan Charta 77 om vervolgde mede-chartisten te helpen, maar dat zou het communistische regime natuurlijk nooit accepteren. Uiteindelijk lukte het Havel om het prijzengeld via via aan de Charta Foundation in Stockholm door te sluizen. Een ander probleem was dat het communistische regime Havel waarschijnlijk niet zou toestaan om naar Nederland te reizen. In plaats van Havel reisden twee van zijn vrienden naar Rotterdam. De een nam de prijs in ontvangst, de ander las een toespraak van Havel voor. De Nederlandse regering, die goede diplomatieke betrekkingen met Tsjecho-Slowakije belangrijker vond dan de vrijheid van meningsuiting, besloot echter om een passage uit de toespraak te censureren. Havel had geschreven ‘de eer die via mij wordt toegekend aan Charta 77, zij het indirect’. Dit werd vervangen door ‘de eer die mij wordt betoond’. Bij de aanvaarding van een onderscheiding voor zijn strijd voor de mensenrechten werd Havel door de Nederlandse overheid in zijn recht op vrije meningsuiting geschonden.
In 1989 viel de Berlijnse Muur. Ook in Tsjecho-Slowakije werden de communisten van het politieke toneel verwijderd. Het regime had niet de kracht meer om tegen de wil van het volk in te gaan, dat droomde over vrijheid en winkels waar je alles kon kopen. Havel, die in de jaren zeventig en tachtig een enorm moreel gezag had opgebouwd, werd president. Net als Michail Gorbatsjov werd Havel als een held begroet in Amerika, hij had immers ook een steentje bijgedragen aan de val van het IJzeren Gordijn. Ook in andere westerse landen was men groot fan van Havel. Binnenslands kreeg Havel het echter moeilijker. Slowakije scheidde zich in 1993 af en Tsjechië kampte met economische problemen die niet door Havel konden worden opgelost. Toen Havel in 2003 aftrad als president waren veel Tsjechen opgelucht. De politieke houdbaarheid van Havel was allang verstreken.
Negen maanden voor zijn overlijden op 18 december 2011 bracht Havel een film uit. Havel had altijd al een film willen maken, maar had die kans nooit gehad. Nu stond iedereen voor hem klaar. Het vertrek gaat over een president die de greep op alles dreigt te verliezen. Het verhaal was gebaseerd op Shakespeares King Lear en natuurlijk op Havels presidentschap zelf. Het was maar zeer de vraag of Havel de première op 22 maart 2011 kon bijwonen, want pas op 20 maart werd hij uit het ziekenhuis ontslagen. De film werd door de Tsjechische pers zeer kritisch ontvangen. Een recensent noemde de film ‘één grote rotzooi’, die typisch was voor ‘het hol van de waarheid en liefde, dat ons land overspoelt met zijn hypocriete pseudo-humanisme en kleingeestige Tsjechische humor’. Het was niet slechts kritiek op de film, maar ook een persoonlijke aanval op Havel, wiens intellectualisme steeds minder werd begrepen in een land dat steeds ‘normaler’ begon te worden.
Misschien is dat ook wel de tragiek van Havel. Dromers zijn een baken van hoop in een dictatuur, maar in een kapitalistische democratie gaat het gewoon om centjes verdienen en de verkiezingen winnen. Havel had na de val van het communisme gewoon weer fulltime toneelschrijver moeten worden. Dan had hij kunnen blijven leven in waarheid.
N.a.v.: Michael Zantovsky, Václav Havel. Een leven (De Bezige Bij Antwerpen). 608 pagina’s. ISBN 9789085424420. 39,99 euro
