De wapenwedloop en het dagelijkse geweld in Oekraïne tonen aan dat de wapenstilstand van 5 september uiterst precair blijft. Het oplaaien van grootschaliger geweld, met alle implicaties van dien, is daarmee niet uit te sluiten. Alleen Europa kan de partijen aan tafel krijgen in de zoektocht naar een duurzaam akkoord, maar lijkt daar voorlopig weinig moeite voor te doen.
Deze Europese terughoudendheid bleek dit weekend eens te meer toen Merkel liet weten geen nieuwe vredestop te willen houden voordat er ‘vooruitgang’ was geboekt ten opzichte van de vorige. Dat is des te jammer, aangezien de contouren van een akkoord allang duidelijk zijn en hooguit een erkenning van de status quo behelzen.
Ten eerste moeten Europese NAVO-lidstaten garanderen dat Oekraïne buiten het bondgenootschap blijft. NAVO-lidstaten horen hun beslissingen te baseren op het streven naar vrede en veiligheid en niet op de wensen van derden, een elementair punt dat verloren lijkt te zijn gegaan in de huidige discussie. Het NAVO-lidmaatschap dat Oekraïne aan haar Europese project wil verbinden, zou Rusland onnodig vervreemden en deze prioriteiten juist ondermijnen.
Er is geen enkele reden om hier een drama van te maken of dit te zien als een echec. Precies om bovenstaande redenen werd in 2008 al besloten om NAVO-uitbreiding oostwaarts te blokkeren en onlangs hebben leiders van meerdere Europese landen, waaronder Duitsland, de onwenselijkheid van een Oekraïne binnen de NAVO opnieuw onderstreept. Ondertussen heeft Finland, dat al decennia een politiek van neutraliteit voert en niettemin als een uiterst welvarend en Westers land geldt, haar beleid nogmaals verdedigd.
Ten tweede zal de EU de annexatie van de Krim de facto moeten erkennen. Nu offert het Oekraïne’s toekomst op aan een principekwestie en, dat kunnen we gerust stellen, een vaststaand feit. Dat is onzinnig en onverantwoord beleid. Een eerlijk referendum had hoogstwaarschijnlijk vergelijkbare resultaten opgeleverd, wat onder andere de reden is dat deze mogelijkheid nooit serieus is geopperd door het Westen. Los hiervan nemen slechts weinig niet-Westerse staten colleges internationaal recht van Europeanen en Amerikanen nog serieus.
Ten derde moeten de EU en Rusland met een hulp- en hervormingsplan komen voor Oekraïne. Economisch herstel is in het belang van alle drie de partijen, aangezien Rusland en de EU Oekraïne’s belangrijkste handelspartners zijn. Dit betekent ook dat mogelijke samenwerkingsverbanden tussen de Europese en Euraziatische Unies serieus besproken moeten worden, in plaats van ze op voorhand af te schrijven. Samen met een wapenstilstand is de heropbouw van de Oekraïense economie de sine qua non voor het scheppen van een perspectief op vrede en stabiliteit.
Onze leiders moeten nu hun verantwoordelijkheid nemen, tonen dat de EU problemen ook kan oplossen, en het trauma overstijgen van Joegoslavië, toen genocide en etnische zuivering ongestoord hun herintrede konden doen op ons continent.
Daarmee blijft een aantal dossiers onopgelost. Dat lijkt helaas onvermijdelijk maar kan geen excuus zijn om verder bloedvergieten te voorkomen. De federalisering van Oekraïne, waar helaas niet eerder op ingegaan is door het Westen, lijkt inmiddels onrealistisch. Maar ook hier kan tenminste getracht worden een compromis te vinden. Rusland heeft de Donbas in tegenstelling tot de Krim niet geïncorporeerd, terwijl ook daar referenda zijn gehouden die als aanleiding aangegrepen hadden kunnen worden.
Tegenover Rusland is het naïef en gevaarlijk om te denken dat geweld een oplossing kan zijn, wat desalniettemin de stilzwijgende aanname is geweest van veel diplomaten. Poetin wacht slechts op een geschikte aanleiding om zich zonder gezichtsverlies uit het Oekraïense moeras terug te trekken, terwijl Oekraïne zelf minder en niet meer oorlogszuchtige vrienden nodig heeft om de huidige uitdagingen het hoofd te bieden. De EU moet hierop inspelen en de VS, die onvoldoende eigenbelang hebben bij een constructieve oplossing van de crisis en momenteel zelfs overwegen Oekraïne te bewapenen, in eerste instantie dan ook niet betrekken.
Volgens de VN zijn er al minstens 1.300 slachtoffers gevallen sinds het staakt-het-vuren, en 4.700 slachtoffers sinds april. Dat Europa tot nu toe weinig productiefs heeft ondernomen, lijkt vooral te maken te hebben met gekrenkte trots en het gevoel achter de feiten aan te lopen in haar nabuurschap – gevoelens waar de Russen in het licht van de afgelopen kwarteeuw mee kunnen sympathiseren, maar die beide partijen moeten leren te scheiden van diplomatie en crisismanagement. De EU is ooit ontworpen om animositeit tussen verschillende Europese landen te overstijgen; als het al een historische missie heeft, is het deze, en niet de verspreiding van zogenaamde ‘Europese’ waarden die vooral voor verdeling lijkt te zorgen.
Behalve de roekeloosheid van Oekraïense, Amerikaanse en Russische leiders heeft de crisis een krachteloos Europa laten zien. De crisis is echter ook een ongekende kans om van Europa eindelijk de geopolitieke speler te maken die het wil zijn. Onze leiders moeten nu hun verantwoordelijkheid nemen, tonen dat de EU problemen ook kan oplossen, en het trauma overstijgen van Joegoslavië, toen genocide en etnische zuivering ongestoord hun herintrede konden doen op ons continent. Dit zou geen buiging ten opzichte van Rusland zijn, maar juist bewijzen dat Europa de nodige leiderschap kan tonen op een beslissend moment.
De auteur is promovendus en docent aan de universiteit van Kent, Canterburry.
