Moslims wijzen op westerse vernederingen. In eigen kring doen ze minstens zo veel beschamende ervaringen op. Juist díe moeten gekend en onderkend worden. We weten inmiddels waarom (jonge) mannen en vrouwen overgaan tot agressief gedrag, tot excessief geweld en brute radicalisering. Dé brandstof is schaamte: feitelijke ervaringen met en diepgewortelde angst voor sociaal-emotionele vernedering, afwijzing en uitsluiting.
Voor die vernedering wijst menig moslim genadeloos naar ‘de’ westerse samenlevingen. De Amerikanen – met Nederland als bondgenoot – zijn islamitische landen binnengevallen, doodden tienduizenden burgers en martelden gevangenen. Moslims die als arbeidsmigrant in het Westen kwamen, werden uitgebuit en hardvochtig gediscrimineerd; hun godsdienst wordt besmeurd in cartoons. Hét symbool van vernedering vormt Israëls optreden tegen de Palestijnen. Enzovoorts.
Deze kritiek gaat voorbij aan de schaamte die wordt opgelopen door de eigen moslimgroepen zélf. De eigen groep moet een veilige uitvalsbasis voor de opgroeiende en volwassen mens zijn om mee te draaien in de huidige samenlevingen. Deze geborgenheid kunnen de groepen lang niet altijd voor ieder lid verzekeren. Integendeel, menige moslim is juist niet opgewassen tegen onder meer de vereisten of krachtige invloeden van de westerse samenlevingen.
Het is kenmerkend voor mensen met een opeenstapeling van schaamte-ervaringen om dergelijk falen exclusief toe te schrijven aan de boze buitenwereld. Niet minder typerend is de eis om uiterst genuanceerd te zijn waar het de eigen (belevings)wereld betreft, terwijl probleemloos generaliserend wordt uitgehaald naar critici van buiten. Voor iedere sociale en culturele groep is het een flinke inspanning om het eigen aandeel in het beschamende handelen onder de loep te nemen. Voor moslimgroepen geldt dit natuurlijk ook.
Zo kan de eigen moslimgroep als uitgesproken beschamend worden ervaren, mede door hogeropgeleiden, juist door het onvermogen om afdoende op bedreigingen van buiten te reageren. Thomas L. Friedman, columnist van The New York Times, schreef al in 2006: ‘Israëls bestaan is een dagelijkse vernedering voor moslims, die niet begrijpen hoe, als ze de superieure religie hebben, Israël zo machtig kan zijn.’
Hoe gewelddadig het land ook kan optreden, Israël is in menig opzicht een verademing in het licht van islamitische dictaturen in het Midden-Oosten. De eigen islamitische context is zodoende structureel een beschamend ijkpunt. Mekka, het islamitische religieuze centrum, ligt nota bene in Saoedi-Arabië, een land dat zo rijk is dat het alle islamitische migranten in de westerse wereld zou kunnen opnemen. Die gaan daar niet heen, mede vanwege de extreme dictatuur die er heerst. Dit is beschamend om te moeten onderkennen, zeker wanneer je de islam als vredelievend ervaart.
Er is al meerdere malen gewezen op het opdoen van schaamte-ervaringen binnen eigen moslimgelederen vanwege – nog een heikel punt – het onvermogen om de aantrekkelijke (materiële) verworvenheden van de westerse wereld met eigen prestaties te benaderen, laat staan te overtreffen. ‘Het is zonder meer duidelijk dat de totale economische, technische en intellectuele afhankelijkheid van het Westen moeilijk te verkroppen is’ voor moslims, zo stelde de Duitse filosoof Hans M. Enzensperger. Dit zorgt voor ‘een stille vernedering’. (De radicale verliezer, 2006)
Niet minder beschamend kan de emancipatie van moslimvrouwen uitpakken. Hierdoor verliezen mannen hun traditionele meerderwaardigheid, wat dikwijls als een emotionele en sociale vernedering wordt ervaren en agressieve vrouwvijandigheid in de hand werkt. ‘Voor veel jongens die opgroeien in de patriarchale traditie, zal het een onverteerbare vernedering zijn om braaf en nijver op school de meisjes bij te moeten houden’, schreef socioloog Abram de Swaan in De botsing der beschavingen en de strijd der geslachten (2006). Emancipatie kan overigens net zo beschamend uitpakken voor vrouwen zelf. De traditionele waardering en veiligheid worden bedreigd door de eigen emancipatie en worden stellig niet altijd door nieuwe geborgenheid vervangen. Deze (levens)bedreigende uitsluiting trekt onweerstaanbaar dwars door alle moslimgroepen, vergroot de agressie tegen vrouwen. De beschamende behandeling van vrouwen voedt ook het verzet bij (jonge) vrouwen, zoals Malala Yousafzai wereldwijd wist kenbaar te maken.
In westerse landen intensiveerde de vernedering voor moslims door de arbeidsmigratie als zodanig. Het eigen geboorteland, zoals Marokko en Turkije, bleek niet in staat om voor de eigen landskinderen een menswaardiger leven te verwezenlijken. Daartoe moesten zij naar de westerse wereld verhuizen. Vele van hun kinderen groeiden op met hoge verwachtingen. Tal van migrantenkinderen werden inderdaad succesvol en beschaamden zodoende onbedoeld de vele die dit niet lukte. Die ‘losers’ beschaamden op hun beurt hun ouders, terwijl de ouders hun eigen falen als beschamend ervaarden. Paul Andersson Toussaint deed er een pijnlijk boekje over open met Staatssecretaris of seriecrimineel (2009).
De hoge verwachtingen konden juist ook degenen beschamen, die zelf wél goed opgeleid waren maar niet de baan vonden, waarvan zij meenden dat zij er als het ware recht op hadden. Het is tenslotte slechts een enkeling – van welke afkomst ook – gegeven om door te dringen tot de top. Goed geïntegreerd en toch geen toppositie: schaamtevol. Dat moet de boze westerse wereld worden verweten, zo lijkt te verantwoorden, en een afreizen naar de jihadstrijders in het Midden-Oosten wordt een aantrekkelijke optie.
Het is beschamend – dat is mensen eigen – wanneer je niet aan de verwachtingen van je zwoegende ouders, van je succesvolle generatiegenoten of van jezelf kunt voldoen. En dat terwijl je zoveel meer kansen kreeg dan je ouders. De westerse samenlevingen hebben bovendien de afgelopen decennia miljoenen uitgegeven aan migrantengroepen om zich te ontwikkelen.
Ook waar het aantrekken van imams betreft, ontkomen we niet aan een beschamende bijwerking. Ondanks de honderdduizenden moslims, moeten de meeste imams nog steeds uit Marokko of Turkije worden ingevlogen. Hij heeft dikwijls onvoldoende weet van het spanningsveld tussen de jongeren uit de eigen groep en de vereisten van de omringende westerse samenleving. Er wordt van hem wél een antwoord verwacht op vele vragen. De imam kan die verwachtingen lang niet altijd waarmaken, waardoor hij het vertrouwen beschaamt.
Schaamte-ervaringen worden dus volop in de eigen moslimgroepen opgelopen, zowel door mannen als vrouwen, ongeacht de sociale laag en de culturele verscheidenheid, in Nederland en in de brede islamitische wereld, in wijds verband en op individueel niveau, heden ten dage en in het verleden.
De diversiteit aan schaamte-ervaringen is moeiteloos uit te breiden. Het betreft zowel in het land van herkomst als – door migratie – in westerse landen doorleefde ervaringen. Denk aan de geweldvolle tegenstellingen tussen sjiieten en soennieten, eerwraak, antisemitisme, homoseksualiteit en andere deelaspecten van de seksuele moraal. Evenals het westerse verleden kent het islamitische verleden vele schaamtevolle aangelegenheden, zoals de slavernij (minstens zo omvangrijk als de westerse) en het ongebreidelde kolonialisme (waarvan de wrange consequenties tot op de dag van vandaag worden gevoeld).
Dit alles moet gekend en onderkend worden door mensen binnen en buiten de moslimgroepen. Anders zullen de consequenties van schaamte-ervaringen niet voldoende aangepakt kunnen worden. Er loopt een directe lijn tussen schaamte-ervaringen en agressie, geweld en radicalisering. Het is zaak zeer goed te weten waar die schaamte vandaan komt. Alleen dán is de agressie het hoofd te bieden. Het mag gerechtvaardigd lijken om de westerse wereld als zondebok aan te wijzen, daarmee wordt het eigen falen niet minder en zal het eigen potentieel nooit tot ontwikkeling komen.
