De Leidse hoogleraar Encyclopedie van de Rechtswetenschap Paul Cliteur verzorgde samen met promovendus Bastiaan Rijpkema een nieuwe editie van de rede van George van den Bergh: Wat te doen met anti-democratische partijen? (1936). Een betoog met opmerkelijke relevantie anno 2015. 

“Met een ‘anti-democratische partij’ bedoelt Van den Bergh een partij die tot expliciet doel heeft het democratische systeem te vervangen voor een systeem dat op een geheel andere leest is geschoeid. In zijn geval waren dat de nazi-partijen. Die wilden geen parlementaire democratie maar het ‘Führerprinzip‘.”

En tegenwoordig?

“Zulke partijen zijn er niet, althans nog niet. En dan bedoel ik: nog niet in Europa. Maar de strijd van ISIS voor een kalifaat in Syrië en Irak is een strijd voor een theocratie en dat is per definitie geen democratie. De politieke islam of het islamisme is in beginsel een ideologie die via meerderheidsbeslissingen aan de macht zou kunnen komen. In Tunesië was dat bijna gebeurd. Ook in Egypte was de moslimbroederschap bijna aan de macht geweest via een democratisch proces. De democratie wordt onder onze ogen afgeschaft!”

‘Een partij die het tot zijn expliciete doel zou maken de parlementaire democratie af te schaffen en te vervangen voor een systeem waarbij de sharia of een andere vorm van religieuze openbaring een bron van recht zou zijn, zou moeten worden verboden’

Maar wat is dan de betekenis van Van den Bergh’s rede voor de Europese verhoudingen? Zou die rede niet eigenlijk in Tunesië of Egypte moeten zijn uitgegeven?

“Dat zou nog beter zijn. Maar ook voor de Europese verhoudingen is het van belang dat je je realiseert dat anti-democratische bewegingen niet alleen via gewelddadige weg aan de macht kunnen komen, maar ook sluipenderwijs. En de boodschap is dus: wees er op tijd bij.”

Sharia-partijen, daarover gaat dus de discussie?

“Mede, maar niet alleen. Het invoeren van de sharia is naar mijn idee wel een goed voorbeeld van een maatregel waarmee radicaal wordt gebroken met de democratische gedachte an sich.”

Waarom eigenlijk?

“Sharia is recht van God. Althans dat denken degenen die daarin geloven. Zulk soort recht heeft geen democratische legitimatie nodig. Het is recht van God dat door geestelijken wordt uitgelegd.”

Die geestelijken zijn toch ook mensen?

“Jazeker, maar ze spreken met de pretentie van goddelijke onfeilbaarheid.”

De togadragers in het Europese Hof voor de Rechten van de Mens doen dat ook.

“Zeker, maar ze worden aangesteld met ‘een zekere’ democratische legitimatie. Ze moeten zich in beginsel op rationele argumenten beroepen. Ik zie daar een verschil met de geestelijken die je nooit kan tegenspreken omdat hun wegen voor ons altijd ondoorgrondelijk kunnen blijven zonder dat het ook maar iets hoeft af te doen aan het gezag dat zij uitstralen. In tegendeel: hoe onbegrijpelijker, hoe mooier.”

Dus het gaat om het voluntaristische principe: god is niet-redelijk of boven-redelijk?

“God is vooral niet democratisch. Als Mozes op de berg Sinaï de mensenrechtenverklaring (in zijn geval slechts Tien Geboden, met proliferatie hebben we dus gelukkig niet te maken) direct vanuit de hemel gedicteerd krijgt, heb je dus geen menselijke keuze meer nodig voor die rechten. Zij zijn een gegeven dat als een basaltblok in het woestijnzand valt.”

Maar die moeten toch vervolgens ook weer door rechters worden uitgelegd?

“Die moeten inderdaad worden uitgelegd. Volgens het katholicisme zijn daar de paus en de priester voor. Volgens het protestantisme mogen de burgers dat zelf doen. Althans idealiter dan. Maar telkens zijn het door god-ingegeven beslissingen die worden genomen door iemand die claimt een directe lijn met het opperwezen te hebben. En die dus niet-redelijk hoeft te zijn.”

Maar de rede wordt toch expliciet erkend in het Christendom, in elk geval sinds Thomas van Aquino?

“Er is natuurlijk een rationalistische lijn in de christelijke geschiedenis, waarvan Thomas van Aquino ook iets heeft meegekregen. Zo’n lijn is er in de islamitische geschiedenis met Averroës. Dat zijn de ‘democratische’ of ‘redelijke’ tendensen binnen die godsdiensten. Maar die zijn onverenigbaar met goddelijke rechtspraak, bijvoorbeeld de sharia.”

Dus je zou sharia-partijen moeten verbieden en elke andere partij die zich op goddelijk recht beroept en niet op menselijk recht?

“Ja, een partij die het tot zijn expliciete doel zou maken de parlementaire democratie af te schaffen en te vervangen voor een systeem waarbij de sharia of een andere vorm van religieuze openbaring een bron van recht zou zijn, zou moeten worden verboden.”

Ik begrijp toch nog niet goed waarin de Sharia zich nou fundamenteel onderscheidt van mensenrechten. Beide zijn toch universele, boven-democratische codexen?

“Jawel, maar universaliteit is ook niet het probleem. Het probleem is een recht dat niet door mensen wordt gekozen, vastgesteld en verder ontwikkeld, maar door God. Dat is ten diepste ondemocratisch. En bovendien is de sharia honderden jaren oud. Het is recht dat voor een geheel andere maatschappij, een andere situatie ontwikkeld is. Je kunt nu ook niet het recht van het volk van Israël zoals dat in het Oude Testament tot ons komt als basis hanteren voor onze hedendaagse maatschappij.”

En het bepleiten van de Sharia, zonder een ‘partij’ te beginnen? Mag dat wel? Of valt dat onder ‘er op tijd bij zijn’?

“Het hangt een beetje af van het concrete gevaar dat die sharia ook werkelijk het seculiere recht naar de achtergrond zal dringen. Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens heeft in 2003 een Turkse wet in stand gehouden die invoering van de sharia verbood. Iets directer geformuleerd: een sharia partij mocht worden verboden in Turkije. Naar mijn smaak is die uitspraak terecht.”

Maar dat betekent dus een deel van de Islam verbieden…

“Nee, want Islam en sharia zijn niet noodzakelijkerwijs verbonden. Bassam Tibi, een belangrijke Islam-geleerde stelt dat je sharia en Islam uit elkaar moet houden. Dat vind ik ook.”

Ja, je kunt dat wel vinden – maar wat heeft Bassam Tibi daar eigenlijk over te vinden? Je kunt toch niet een beetje willekeurig gaan shoppen in een religieus boek? Je kunt ook niet een deel van Nederlands privaatrecht gaan ontkennen.  

“Hij heeft vele boeken geschreven en we moeten hopen dat zijn islam en die van Maajid Nawaz en anderen de overhand gaan krijgen in Europa en in de rest van de wereld. Ik noem dat in Het monotheïstisch dilemma: of de theologie van het terrorisme (2010) ‘religieuze religie’ en niet ‘politieke religie’. Helaas is de politieke islam sterk, maar gelukkig nog niet zo sterk dat alle hoop verloren is. Als we werkelijk weerbare democraten zouden worden dan kunnen we de politieke islam buiten de deur houden. In Tunesië zijn belangrijke successen geboekt de laatste jaren, maar helaas gaat het in Turkije wel de verkeerde kant op.”

En wat als we nou eens alleen op sommige punten de sharia zouden toepassen? Neem het laatste boek van Houellebecq, waarin een soort sharia-light wordt ingevoerd in Frankrijk. Polygamie, strengere regels over belediging, minder seks in het openbaar, wat andere hypotheken en erfenisregels…prima te doen toch?

“Ja, het is wel te doen helaas en het gebeurt ook, maar je moet wel proberen het te voorkomen omdat islamisten, de voorstanders van de politieke islam, daar geen genoegen mee nemen. Zij willen niet een sharia voorzover die verenigbaar is met modern seculier recht, maar modern seculier recht voorzover dat in overeenstemming is met de sharia. Wat Houellebecq’s hoofdpersoon dus voorstelt is een veel te optimistische voorstelling van zaken. Het is Chamberlain-politiek: denken dat je het wel op een akkoord kunt gooien met mensen die een fundamenteel andere toekomstvisie hebben.”

Maar we hebben dus geen partijen die de invoering van de sharia bepleiten in Europa…

“Nu niet, maar het kan haast niet anders of zoiets moet wel komen. Als de bevolkingssamenstelling verandert in Europa, dan komt vroeg of laat de vraag aan de orde of ook in Europa niet ruimte gemaakt moet worden voor de sharia. En dat moeten we dus niet doen vind ik. Daarom moeten we ook die sharia-partijen niet toestaan.”

‘Met holle woorden van respect, dialoog, voorzichtigheid, strategie, ‘geen plicht om te kwetsen’ en dat soort apekool zetten Europese politici de beginselen bij het oud vuil waarvoor generaties lang strijd is gevoerd’

Wat wil je dán dat al die moslims gaan doen? Ze dwingen christen of atheist te worden?

“Moslim blijven zonder sharia.”

Dus dat is weerbare democratie?

“Ja, democratische waarden verdedigen tegenover de krachten die deze ondermijnen. En de belangrijkste bedreiging daarvoor is op dit moment het islamisme. Niet de islam, maar het islamisme. Weerbare democratie betekent eigenlijk drie dingen: allereerst de hele algemene gedachte dat democratie verdedigd moet worden; als tweede dat een meerderheidsbesluit dat de democratie afschaft niet als juridisch geldig zou moeten worden beschouwd en als derde dat zoiets ook niet zou mogen worden bepleit. Het laatste is dus in feite een beperking van de vrijheid van meningsuiting. Het is een andere beperkingsgrond dan die we tegenwoordig veel horen, maar het is een goede beperkingsgrond.”

Wat bedoel je met het eerste, dat ‘democratie verdedigd zou moeten worden’. Waarom zou dat moeten? 

“Een ideaal kan je alleen maar behouden als je het voortdurend blijft verdedigen, als je daarin geestelijke energie blijft investeren. Dat gebeurt weinig tot niet met de waarden waarop Europese democratieën zijn gebaseerd. Ik vind dat onze politieke elite voortdurend aan het flirten is met de meest absurde en gevaarlijke ideeën uit een soort van niet goed begrepen ‘tolerantie’. Enfin, ik zal niet met de sharia-flirt van Donner aankomen, maar je komt het overal tegen. Neem de secretaris-generaal van de VN Ban Ki-Moon. Die denkt dat het uploaden van het filmpje Innocence of Muslims een misbruik inhoudt van de vrijheid van meningsuiting.”

En wat te denken van het anti-democratisch gedachtegoed zoals dat gestalte krijgt via de EU?

“Ook in Europa zijn allerlei tendensen te onderkennen die een bedreiging vormen voor de democratie. Alleen zou Europa zich nog wel in democratische richting kunnen ontwikkelen. Met goddelijk recht is dat niet het geval. Dat is per definitie geen recht van mensen – althans dat is de pretentie.”

Je bent wel erg gepreoccupeerd met de politieke islam.

“Ja, dat klopt. Ik vind het ook ongelooflijk wat we nu meemaken in Europa. Een hele redactie afgeslacht voor het maken van tekeningetjes. In Londen hebben duizenden jongeren geprotesteerd tegen…Charlie Hebdo. Het is toch ongelooflijk dat in een stad als Londen nadát cartoonisten zijn afgeslacht gaan protesteren tegen juist die cartoonisten? Dat geeft aan dat we een kolossale pedagogische opdracht hebben. De Britten moeten heel goed gaan uitleggen waarom het gelijkheidsbeginsel met zich meebrengt dat we géén uitzondering gaan maken voor één specifieke religieuze figuur (Mohammed). De dappere Boris Johnson is daarmee bezig. Hij beroept zich daarbij op de dappere Aboutaleb die hij ‘mijn held’ noemt.

“Maar in dat pedagogisch proces heb je te maken met die clowneske paus die heeft gezegd dat als je zijn moeder beledigt dat je dan een klap in het gezicht kan krijgen. En daarom lopen in de demonstratie in Londen nu jongetjes mee die heel trots op hun protestbord hebben staan: ‘De paus zegt het, sla iemand in het gezicht die beledigt wat jou heilig is’. Het moet allemaal weer vanaf het begin af aan worden uitgelegd dat als we dát gaan doen – toegeven aan de demonstranten die eisen dat je geen cartoons over Mohammed maakt – humanisten ook kunnen eisen dat ‘hun Erasmus’ niet bekritiseerd mag worden of katholieken ‘hun Augustinus’ een speciale behandeling willen geven.

‘Aboutaleb is de man die de But brigade ferm van de hand wijst. Totale verwarring op de burelen van NRC Handelsblad! Aboutaleb is de ‘shortcut to Enlightenment‘ die we zo nodig hebben in deze tijd’

“En wat dan in het bijzonder zo verontrustend is, is dat we Europese politici en intellectuelen horen praten met meel in hun mond. Met holle woorden van respect, dialoog, voorzichtigheid, strategie, ‘geen plicht om te kwetsen’ en dat soort apekool zetten zij de beginselen bij het oud vuil waarvoor generaties lang strijd is gevoerd. Allemaal weer terug naar de Middeleeuwen. En dat in naam van de dialoog en de tolerantie. Het is om te huilen, toch?”

Ben je pessimistisch?

“Nee, er zijn talloze goede ontwikkelingen. Ik heb de indruk dat het islamisme en de radicalisering ver konden doorschieten omdat onze politici weerloos waren. Maar misschien komt daar nu wel een kentering in, na Charlie Hebdo. Zo’n Aboutaleb is toch een fantastische figuur. Dat is een enorme breuk met de traditionele PvdA-lijn van zijn voorgangers en van zijn partijgenoten. En dat allemaal gerealiseerd in tien jaar. Zie eens hoe de man zich opstelde toen hij nog directeur van FORUM was ongeveer tien jaar geleden. Hij sprak toen Ayaan Hirsi Ali bars toe dat zij niet zou mogen ‘pissen in eigen nest’. Nu staat daar de man die de ‘But brigade’ ferm van de hand wijst. Totale verwarring op de burelen van NRC Handelsblad! Aboutaleb is de ‘shortcut to Enlightenment‘ die we zo nodig hebben in deze tijd. We hoeven dus niet honderden jaren te wachten tot de Islam dezelfde ontwikkeling heeft doorgemaakt als het Christendom, maar het kan in een periode van tien jaar. Dat is ontzettend hoopgevend. Ik hoop dat Aboutaleb heel snel premier wordt.”

Lees ook:

Bastiaan Rijpkema (redactie), Wat te doen met antidemocratische partijen? De oratie van George van den Bergh uit 1936.
Ingeleid door Bastiaan Rijpkema, met een voorwoord van René Cuperus, en een nawoord van Paul Cliteur, Elsevier Boeken, Amsterdam 2014.

Paul Cliteur, Het Monotheïstisch Dilemma: of de theologie van het terrorisme.
De Arbeiderspers, Amsterdam 2010.