De tegenwerking en zelfs obstructie op het terrein van de Wob (Wet openbaarheid van bestuur) neemt in Nederland langzaam maar zeker absurde vormen aan. Het nieuwste van het nieuwste: torenhoge kosten vragen voor digitale kopieën.
Digitale kopieën, ja! Wat zich enkele maanden geleden nog aandiende als een vreemde eend in de bijt lijkt zich inmiddels te ontwikkelen tot een ware plaag. Of: tot de nieuwste melkkoe bij gemeenten?
Als ‘Wob-redacteur’ verbonden aan diverse media, schrijf ik wekelijks Wob-verzoeken. Zo ook voor het onderzoeksjournalistieke programma Reporter Radio 1 (KRO/NCRV), dat research doet naar ICT-gebruik door gemeenten. In dat kader is eind februari een Wob-verzoek gezonden aan alle 393 gemeenten van Nederland. De binnengekomen reacties geven een aardig inkijkje in de staat der Wob in Nederland.
Zo’n veertig gemeenten hebben inmiddels te kennen gegeven dat ze kosten in rekening gaan brengen voor het ‘digitaliseren’, ‘scannen’ en/of ‘anonimiseren’ van documenten. Volgens boven aangehaalde gemeente Leudal valt dat onder behandelkosten. En de Hoge Raad heeft bepaald dat behandelkosten (ofwel leges) bij een Wob-verzoek niet in rekening mogen worden gebracht .
Kopieerkosten rekenen, dat mag wel. Het Besluit tarieven openbaarheid van bestuur hanteert voor de landelijke overheid een maximum van € 0,35. Maar de gemeenten hebben er lak aan. Totale willekeur heerst: waar de ene gemeente ‘€ 0,10 tot € 0,20 per pagina of weergave’ rekent, becijfert een volgende de kosten op € 0,60 per pagina. Koploper is de Friese gemeente Menameradiel : die rekent doodleuk € 1,55 per kopie. Of ze met bladgoudinkt op handgeschept papier worden geprint, staat er niet bij.
Huub Floor, redacteur van Reporter Radio: “We hebben een berekening gemaakt. Als alle gemeenten € 0,60 rekenen per A4-tje, maal gemiddeld honderd pagina’s, is dat € 25.000 euro. Dat is een conservatieve schatting. De totale rekening kan zomaar oplopen tot € 1 miljoen euro. Te betalen door een omroep die uit belastinggeld wordt betaald, aan gemeenten die uit het Gemeentefonds – en dus ook van belastinggeld – worden gefinancierd. De absurditeit van dit alles is niet te bevatten”.
Kernkwestie is echter die ‘digitale kopie’. Reporter heeft, om kopieerkosten te voorkomen, expliciet gevraagd om digitale kopieën van documenten die bij de gemeenten digitaal beschikbaar zijn. De redenering die diverse gemeenten nu volgen is, dat ze die documenten moeten uitprinten, met stift bewerken om namen en dergelijke weg te lakken, en weer inscannen. Veel werk inderdaad, zeker als je als gemeente geen software hebt om de documenten digitaal te bewerken. Maar het zijn géén kopieerkosten. Al verklaarde de woordvoerster van de VNG (Vereniging van Nederlandse Gemeenten) telefonisch dan tegenover Reporter: “Scans zijn de moderne kopieën. Daar mogen kosten voor berekend”.
Eerdergenoemde gemeente Menameradiel verwijst in haar brief naar een uitspraak van de Raad van State van juli 2013. Daarin concludeert de hoogste bestuursrechter – en nu wordt het juridisch interessant – dat het CBR (waar het betreffende Wob-verzoek was ingediend) “overtuigend heeft beargumenteerd, dat het voor het anonimiseren van de gevraagde documenten redelijkerwijs noodzakelijk is om eerst kopieën in papieren vorm te vervaardigen. Hiervan uitgaande biedt artikel 2 van het Besluit grondslag om voor de kopieën de in dit artikel vermelde bedragen in rekening te brengen, ook als uiteindelijk de verstrekking van de geanonimiseerde kopieën conform de voorkeur van de aanvrager langs de elektronische weg geschiedt”. Dus waar de ene hoogste rechter (Hoge Raad) behandelkosten feitelijk verbiedt, acht de andere hoogste rechter (Raad van State) ze in de praktijk toelaatbaar. Now, who’s the boss?
De Raad van State-visie lijkt in elk geval ruimte te bieden voor de weg die de gemeenten nu inslaan. Maar de uitspraak dateert alweer van bijna twee jaar geleden en de ontwikkelingen op automatiseringsgebied hebben sindsdien niet stilgestaan. De vraag is of de Raad nog steeds tot dit oordeel zou komen. Feit is: als deze route is toegestaan, is dat de dood in de pot voor de Wob.
Huub Floor, redacteur van Reporter Radio: “Het gaat om het principiële punt. Bij digitale kopieën komt als het goed is geen inkt en geen papier kijken, je hoeft je printerapparaat dus niet af te schrijven. Het zijn behandelkosten”. Een groot deel van de gevraagde documenten hoeft trouwens niet eens bewerkt te worden, is de inschatting van de Reporter-journalisten. “Dan gaat het in feite dus om het in rekening brengen van kosten voor het doorsturen van een PDF’je”. Floor: “Als we met z’n allen vinden dat gemeenten te veel werk kwijt zijn aan het behandelen van Wob-verzoeken, dan moeten we dat vastleggen in de wet. Maar zoals het nu gaat, wordt het mij en andere journalisten onmogelijk gemaakt om, bijvoorbeeld, de knelpunten in gemeentelijk ICT-gebruik te onderzoeken”.
Reporter Radio heeft het merendeel van de gemeenten inmiddels laten weten de Wob-procedure voorlopig even stil te leggen, in afwachting van (juridische) helderheid over een en ander. Bij enkele gemeenten wordt de kwestie binnenkort uitgeprocedeerd. Maar de kopieerkosten zijn niet de enige barrières die worden opgeworpen. Sommige gemeenten weigeren de – per post verzonden – Wob-verzoeken in behandeling te nemen en schrijven terug dat het verzoek via een digitaal formulier op de website moet worden ingediend. Per email inzenden mag van die gemeenten niet. Overigens is ook het Openbaar Ministerie landelijk onlangs die weg reeds ingeslagen.
De ironie wil dat andere gemeenten de digitale weg juist hebben afgesloten, onder meer om zogeheten ‘misbruik van de Wob’ te voorkomen. Eén gemeente schrijft nu aan Reporter dat ze geen documenten digitaal kunnen verstrekken ‘omdat wij niet de electronische weg hebben geopend voor het beantwoorden van Wob-verzoeken’. De vraag is, of het gemeenten en andere bestuursorganen vrij staat om elk een eigen kanaal open te stellen. Het procederen waard, er is ook op dit punt behoefte aan jurisprudentie.
Dan is er een gemeente die doodleuk schrijft dat ‘ICT geen bestuurlijke aangelegenheid is. Het valt onder bedrijfsvoering en dat valt niet onder de Wob’. Citaat van de dag: “Wij wijzen uw Wob-verzoek derhalve af en geven geen antwoord op uw vragen”. Diezelfde gemeente wijst het verzoek bovendien af met een beroep op ‘veiligheidsrisico’s’. “Kwaadwillenden kunnen immers op deze wijze informatie krijgen over wat er zich achter onze digitale voordeur bevindt”.
Het Kwaliteitsinstituut Nederlandse Gemeenten (KING) en de VNG adviseren gemeenten in het gemeentelijke huisblaadje Binnenlands Bestuur langs dezelfde lijnen over het Wob-verzoek van Reporter, zonder dat Reporter overigens om commentaar of een toelichting is gevraagd. ‘Oppassen met de veiligheid bij dit Wob-verzoek!’, orakelen de koepelorganisaties (die zelf, maf genoeg, niet onder de Wob vallen..). Terwijl Reporter slechts vraagt naar evaluerende rapporten over de ervaringen met de ICT-systemen. Huub Floor: “Heel veel dingen die niet juist zijn, worden als waarheid verspreid. Daardoor ontstaat er veel ruis op de lijn”.
Op 5 maart verspreidde de VNG op een intern forum de mededeling dat Reporter ‘in overleg is met de G4’, de vier grote gemeenten. Prompt kwamen de brieven bij Reporter: ‘Wij wachten dat overleg met de G4 even af’. Huub Floor: “Geen van de vier grote gemeenten heeft contact met ons gezocht”. Gemeenten, zo is de ervaring van Reporter, geven soms een geheel eigen invulling aan de Wob. Eén gemeente stelde per brief wat nadere vragen aan de radio-journalisten en schreef er bij: ‘U moet binnen vijf dagen antwoord geven anders vervalt uw Wob-verzoek’.
Zo gaat dat dus, pogingen om openbaarheid te verkrijgen in Nederland anno 2015. In de Tweede Kamer ligt momenteel een voorstel tot aanpassing van de Wob. Misschien een idee om – nu het nog kan – bovenstaande in de (politieke) afwegingen te betrekken.
