Werkgevers zijn al jaren blij met zzp’ers. Beiden zijn ondernemend en wars van beknottende regelgeving. Want de zzp’er floreert bij vrijheid en zijn opdrachtgever bij een voordelige flexibele schil. Maar daaraan hangt wel een prijskaartje.
Eigen baas zijn? Hij wil niet anders meer, ondanks de crisis. Geert Boeve (58) werkt ruim 25 jaar als zelfstandig ict-professional. Hij zag zijn orderportefeuille slinken vanaf 2008, met 2012 als dieptepunt. Toen twijfelde Boeve even. Doordat hij nauwelijks inkomsten had, liepen zijn schulden op tot ruim 30.000 euro. Totdat de arbeidsmarkt voor ict’ers twee jaar geleden weer aantrok. Door zijn huidige, ruime inkomsten staat hij bijna weer in de plus. “Ik leef nu een stuk zuiniger dan voor de crisis”, vertelt Boeve. Maar in het dienstverband waarvoor een opdrachtgever hem onlangs polste, had hij geen interesse. “Ik gaf ooit een vast contract op, omdat we altijd bezig waren met deadlines die we niet haalden. Vakantiedagen opnemen kwam nooit uit. Dat was ik zat. En met het uurtarief als zzp’er, is mijn reservepot eerder vol. Voor de magere jaren.”
Met Boeve koos een meerderheid van de bijna miljoen Nederlandse zzp’ers vooral voor de vrijheid, zo blijkt uit verschillend onderzoek. (pdf) Het zelfstandig ondernemerschap is hen wat waard. Boeves opdrachtgever liet doorschemeren niet te weten hoe lang het budget toereikend was voor zijn uurtarief. Want ook een bemiddelaar krijgt een deel van de taart. De overeenkomst van opdracht wordt nu per maand verlengd. Boeve genereert met een uurtarief boven de 60 euro per uur vooralsnog een bovenmodaal jaarinkomen, terwijl het gemiddelde jaarinkomen van een eenpitter enkele duizenden euro’s onder dat van een werknemer ligt. Zijn kennis is vooralsnog gewild en dus wat waard. Dan kan het voor een opdrachtgever goedkoper uitpakken om een zzp’er in dienst te nemen. Met het risico ‘aan hem vast te zitten’ wanneer de hoeveelheid werk afneemt. Werkgevers maken onder meer een afweging tussen de kosten om iemand in dienst te nemen en flexibiliteit.
In 2002 publiceerde werkgeversorganisatie VNO-NCW een bericht over een toen net verschenen onderzoeksrapport. Zzp’ers zouden het jaar daarvoor ‘aanzienlijk professioneler’ te werk zijn gegaan. Ze haalden gerichter opdrachten binnen en opdrachtgevers wisten hen sneller te vinden. Knelpunten waren nog wel hun onduidelijke fiscale status en positie als verzekerde. En dat zijn het na dertien jaar nog. Het Platform Zelfstandige Ondernemers (PZO) had hierin verandering moeten brengen. Deze belangenvereniging voor zzp’ers werd enkele weken daarvoor opgericht om onder meer te strijden voor een simpeler wetgeving rond de onzekere status.
Eén van die blijvende knelpunten uit 2001 is de Verklaring Arbeidsrelatie, ook wel de VAR. In dat jaar gelanceerd en een blok aan het been van zowel opdrachtgevers als zzp’ers. De verklaring moet uitsluitsel geven over de zelfstandigheid van de zzp’er, maar bleek nooit helemaal waterdicht. Ze gaf altijd kans op flinke naheffingen voor werknemersverzekeringen.
De VAR is bijna ter ziele, echter met de gedoodverfde opvolger Beschikking Geen Loonheffing (BGL) zijn opdrachtgevers en zzp’ers ook niet blij. Te veel administratieve rompslomp, vooral voor de opdrachtgevers. Zij zien zich opgezadeld met een taak van de Belastingdienst en lopen meer risico op naheffingen. Zzp-organisaties zijn wél positief over de grotere verantwoordelijkheid die opdrachtgevers met de BGL toebedeeld krijgen, zo meldt het FD. De BGL moet vooral voorkomen dat zij zzp’ers inzetten als goedkope verkapte werknemers, ook wel schijnzelfstandigen.
Hoewel werkgevers zo’n vijftien jaar geleden de zzp’er begon te omarmen, waren ze niet allemaal even opgetogen over de opmars van eenpitters. Het midden- en kleinbedrijf (mkb) zag ze als goede medewerkers die je prima kon inschakelen voor een korte klus. Maar sommige ondernemingen voelden zich ook beconcurreerd door de lage tarieven die de eenmanszaken hanteerden. Toenmalig voorzitter van MKB-Nederland Hans de Boer riep de overheid op de uitholling van het sociale stelsel door zzp’ers te stoppen. Aangepaste wetgeving moest zorgen voor gelijkwaardige concurrentie. Dat ze geen sociale premies afdroegen, maar wel konden profiteren van een bijstandsuitkering of aow, zou niet fair zijn naar kleine ondernemers met enkele werknemers. Die werden door die concurrentie gedwongen te reorganiseren of zelf met zzp’ers te gaan werken. De Boer voelde wel wat voor een verruiming van de verzekeringsplicht. Zzp’ers noemde hij bij wijze van waarschuwende grap ‘zwakzinnigen zonder pensioen’.
Deze geluiden zijn nog altijd te horen. Maar niet meer van Hans de Boer. Als huidig voorzitter van VNO-NCW zwaait hij zzp’ers nu volop lof toe. Hun opmars is “de mooiste verandering in het Nederlands economisch bestel van de laatste vijftig jaar”, vertelde De Boer vorig jaar aan Nu.nl. Het FD meldde hij onlangs dat “het zzp-schap, inclusief de bescheiden zelfstandigenaftrek, een geweldig effectief middel is om de arbeidsparticipatie te verhogen. Als we die aftrek niet hadden, hadden we hem nu moeten bedenken.”
Inmiddels weten we meer over het zzp-schap, laat De Boer desgevraagd weten. “Het verschijnsel heeft zich zo gunstig ontwikkeld, dat ik zelfs ronduit positief ben geworden.” Maar zijn waarschuwing aan de zzp’er dat die moet uitkijken voor het label ‘zwakzinnige zonder pensioen’ staat nog steeds.
Het mkb zit al jaren in een spagaat, volgens zijn collega Ton Schoenmaeckers. Het hoofd sociale zaken van VNO-NCW en MKB-Nederland licht toe dat branche-cao’s de arbeidsvoorwaarden en loonkosten domineren. “Zo wordt loonkostenconcurrentie uitgeschakeld. In deze markt hebben zzp’ers een wig gedreven. Maar de impact daarvan scheelt per sector. En bijna iedereen ziet nu wel de waarde van de zzp’er.”
MKB-Nederland bood premier Rutte onlangs het rapport Kansrijk! aan dat onder meer deze waarde onderstreept. Zzp’ers voorzien in nieuwe behoeftes en verbeteren de economie, zo luidde het. En daarmee is de kritiek van weleer vanuit deze ondernemersorganisatie verstomd. (pdf)
“De pijn zit ‘m vooral in de schijnzelfstandigheid”, vertelt Schoenmaeckers. “En dat vinden wij een handhavingsprobleem van de Belastingdienst. Je bent volgens de wet ondernemer of niet.”
Schoenmaeckers schetst twee ideeën waar VNO-NCW lijnrecht tegenover staat: “Zzp’ers zijn zielenpoten die je beter verplichte verzekeringen kunt aansmeren dan fiscale aftrekposten. En ze hollen het sociale stelsel uit, dus moet je die status niet financieel stimuleren. Maar velen van hen zijn juist zzp’er geworden om het heft in eigen handen te nemen en zijn zeker niet zielig.” Daarbij kan een zelfstandige met een specialisme waaraan veel behoefte is, de hoofdprijs vragen. En werkgevers zijn bereid die te betalen.
“Dit is een win-winsituatie wanneer je je ogen sluit voor de verliezers”, volgens Mies Westerveld, hoogleraar Sociaal Verzekeringsrecht aan de UvA. “Niet iedere zzp’er heeft een goede onderhandelingspositie.”
Daarnaast stijgt het aantal zzp’ers al jaren gestaag en dalen de tarieven. (pdf) Zo’n 15 procent leeft volgens het SCP inmiddels onder de armoedegrens. Maar ook ict-professional Geert Boeve, die blij is met zijn deal, weet nog niet waarvan hij gaat leven als zijn klus wegvalt. Enkele lijfrentepolissen die hij afsloot, zijn niet voldoende voor zijn oude dag. Pensioenvoorzieningen én arbeidsongeschiktheidsverzekeringen zijn relatief duur. Risico’s die de zzp’er in zijn tarief zou moeten verdisconteren. Maar die vlieger gaat niet in iedere sector en continue op. En veel zzp’ers vinden verplichte collectieve voorzieningen een inperking van hun vrijheid.
“Solidariteit organiseren kost geld, maar de markt gaat dit niet oplossen.”, Westerveld, tot 2011 Eerste Kamerlid voor de PvdA, noemt de vraag wat je precies moet verzekeren een eeuwenoude kwestie. Zijzelf pleit voor een collectieve arbeidsongeschiktheidsverzekering met beperkte risicodekking en premie naar inkomen. Om de meest schrijnende situaties op te vangen. Hans Biesheuvel van ondernemersclub ONL kiest ook voor een deeloplossing. “Een derde pijler voor de zzp’er, naast die van werknemer en ondernemer. Laat hem daarbinnen zelf voor een risicoprofiel kiezen met de bijbehorende fiscale faciliteiten. Dé zzp’er bestaat namelijk niet.”
En daarom is volgens Ton Schoenmaeckers een analyse nodig. “Deze discussie wordt zo algemeen gevoerd, dat er spraakverwarring is ontstaan. Zijn zzp’ers een probleem of hebben sommige van hen een probleem?” In de SER is Schoenmaeckers hiermee inmiddels informeel aan de slag gegaan, met vakbonden en experts.
En de zzp’er zelf? Die gaat het liefst direct aan het werk, tegen een mooi tarief dat zijn kosten dekt.
Het onderzoek ZZP’ers: Markvernieuwers of marktverziekers werd uitgevoerd door Geert Jan Hahn, Gepko Hahn, Gyurka Jansen, Jolanda Breur, Nick Kivits, Rebke Klokke (fotografie) en Simon Trommel, met Pierre Spaninks als hoofdredacteur.
Het startkapitaal van 5000 euro dat voor dit project nodig was, is binnen enkele weken via het platform voor onderzoeksjournalistiek Yournalism.nl bij elkaar gebracht door meer dan 250 donateurs.
De volledige resultaten verschijnen binnenkort als e-boek. TPO brengt de komende tijd alvast een serie voorpublicaties.
