Op 5 mei vieren we dat we 70 jaar geleden zijn bevrijd. Dit jaar zijn er weer een boel boeken over de Tweede Wereldoorlog in Nederland verschenen.
Uitgeverij Het Spectrum geeft samen met het NIOD een vijfdelige serie over leven in bezet Nederland uit. Dit jaar is het eerste boek van de serie verschenen: 1940. Verwarring en aanpassing, dat geschreven is door historicus Wichert ten Have. Dit boek biedt een bondig maar boeiend overzicht van het jaar 1940 in Nederland en bevat veel prachtige historische foto’s. Veel nieuwe informatie bevat het boek niet, maar het populair-historische werk is up-to-date en beroept zich onder meer op de eind vorig jaar verschenen biografie van Cees Fasseur over oorlogspremier Pieter Sjoerds Gerbrandy. Het boek heb je in een zonnige zondagmiddag uitgelezen, maar voor de mooie foto’s zou je het kunnen kopen.
Een stuk meeslepender is het verhaal van journalist Ad van Liempt Aan de Maliebaan. De Maliebaan in Utrecht was de plek waar sinds 1937 het NSB-hoofdkwartier was gevestigd. Tijdens de bezetting volgden nog zeker vijftien nazi-instituten. Ad van Liempt beschrijft hoe NSB-leider Anton Mussert en Henk Feldmeijer, leider van de Nederlandse SS, elkaar het leven zuur probeerden te maken en elkaar bespioneerden. Ook vertelt hij over de worsteling van de Rooms-katholieke aartsbisschop Jan de Jong, die zich erg kritisch tegenover de Duitse bezetter opstelde, en Marie-Anne Tellegen, de latere hofdame van koningin Juliana, die het Nederlandse verzet leidde onder de schuilnaam dr. Max. Van Liempt brengt Mussert, Feldmeijer, De Jong, dr. Max en vele andere ‘goede’ en ‘foute’ Nederlanders tot leven en schrijft een prachtige kroniek over Utrecht in bezettingstijd.
Het boek staat bomvol interessante weetjes. Zo kon een Duitsgezind restaurant in het centrum van Utrecht tot najaar 1944 exclusieve gerechten serveren dankzij de zwarthandel, zopen leden van de Duitse Sicherheitsdienst (SD, de geheime dienst van de SS) zich een ongeluk, wist het Nederlandse verzet alles van de buitenechtelijke escapades van Mussert (die getrouwd was met zijn tante en daarna zijn achternicht versierde) en bediende de vicevoorzitter van de Joodse raad, die de oorlog helaas niet zou overleven, zich van een macabere vorm van humor. Ad van Liempt weet elk jaar weer een meesterwerkje af te leveren dat je in één ruk uitleest. Van een hoog wetenschappelijk niveau zijn zijn boeken nooit maar leuk, maar Van Liempt schrijft boeiend en zijn verhalen blijven ook goed hangen.
Erg boeiend is ook de biografie over de celliste Frieda Belifante (1904-1995), de eerste vrouwelijke dirigent van Nederland. Over haar ‘schitterend vergeten leven’ heeft oud-journaliste Toni Boumans een schitterende biografie geschreven. Belifante had een eigen kamerorkest en trad ook op in het Amsterdamse Concertgebouw, maar toen de Duitsers in 1940 ons land binnenvielen kwam aan haar veelbelovende carrière een einde. Belifante ging in het verzet, als Jodin, en ze was in 1943 met de bekende verzetsstrijder Willem Arondéus (van de gelijknamige Noord-Hollandse lezing) betrokken bij de roemruchte aanslag op het bevolkingsregister. Wonder boven wonder overleefde ze de oorlog, maar helemaal gedesillusioneerd besloot ze om naar de Verenigde Staten te emigreren, waar ze een nieuw leven begon. Toni Boumans, die haar bewondering voor deze ‘lesbienne avant la lettre’ niet onder stoelen of banken steekt, vertelt het veelbewogen verhaal van Belifante als een roman. Het boek heeft geen voetnoten, wel een literatuurlijst en een overzicht van de geraadpleegde archieven.
Heel aardig is ten slotte ook het begin dit jaar verschenen boek De derde generatie. Kleinkinderen van de Holocaust van Natascha van Weezel (1986), de dochter van het journalistenechtpaar Max van Weezel (Vrij Nederland) en Anet Bleich (de Volkskrant, en we kennen Bleich natuurlijk ook als de biograaf van Joop den Uyl). Natascha van Weezel is heel erg bezig met haar Joodse wortels. Haar grootouders hebben de Tweede Wereldoorlog overleefd, haar vader nam haar mee naar alle Holocaustmonumenten in de wereld en Natascha zelf las alles over de Holocaust wat ze er maar over kon vinden, zo veel zelfs dat sommige mensen zich zorgen begonnen te maken.
Het interessante van De derde generatie is dat duidelijk wordt hoe een afgrijselijk menselijk drama als de Holocaust zo erg kan doorwerken in de generaties. Het is nu meer dan 70 jaar geleden, maar nog steeds verschrikkelijk actueel, en niet alleen omdat Europa geconfronteerd wordt met een nieuwe golf van (voornamelijk extreemlinks en radicaal-islamitisch) antisemitisme. Hoe de Holocaust wordt verwerkt verschilt overigens van persoon tot persoon. Een vriend van Natascha wordt fanatiek pro-Israël, omdat Israël het enige land zou zijn waar de Joden niet worden gediscrimineerd, en stemt PVV; haar moeder Anet Bleich daarentegen verdedigt hartstochtelijk de politieke correctheid en lijkt islamofobie misschien wel erger te vinden dan de terugkeer van het antisemitisme. Voor beide standpunten heeft Natascha begrip. De derde generatie is al met al een must voor iedereen die de hedendaagse discussies over antisemitisme wil begrijpen.
N.a.v.
Wichert ten Have, 1940. Verwarring en aanpassing. Leven in bezet Nederland (Het Spectrum/NIOD, Houten/Antwerpen 2015). ISBN 9789000344741. 212 pagina’s. €19,99.
Ad van Liempt, Aan de Maliebaan. De kerk, het verzet, de NSB en de SS op een strekkende kilometer (Balans, Amsterdam 2015). ISBN 9789460038662. 239 pagina’s. €18,95.
Toni Boumans, Een schitterend vergeten leven. De eeuw van Frida Belifante (Balans, Amsterdam 2015). ISBN 9789460038150. 376 pagina’s. €19,95.
Natascha van Weezel, De derde generatie. Kleinkinderen van de Holocaust (Balans, Amsterdam 2015). ISBN 9789460037467. 288 pagina’s. €18,95.
