“Dwangarbeid verdringt banen” kopte Het Parool, hiermee zeggende dat de verplichte tegenprestatie betaald werk verdringt. Op het eerste gezicht lijkt dit de paradox van de participatiesamenleving te bevestigen: Meer mensen aan het werk én meer mensen die participeren. Het debat over verdringing verdient echter een bredere context dan die van de tegenprestatie.
Verdringing kent net als de participatiesamenleving meerdere gezichten, waarvan het door FNV geschetste beeld er slechts één is. Langdurig actieve mantelzorgers met een zware werkweek zouden zich volgens het SCP meer ziek melden. Vrijwilligers in de zorg nemen steeds meer taken op zich waardoor het gevaar bestaat dat alleen specialistische zorg nog tot een beroepscategorie komt te behoren. Ouderen die werden ontslagen worden veelal opgevolgd door jongeren, al dan niet in de vorm van leerwerkplekken. Hoogopgeleiden nemen steeds meer de plek in van laagopgeleiden op de arbeidsmarkt. En laten we eens terugkeren naar de Welzijn Nieuwe Stijl: Verdringing alom!
Maar het kan ook minder expliciet. Kijk naar de Repaircafés bijvoorbeeld. Immers, voor elk apparaat dat daar wordt gerepareerd is er een professional die niet de mogelijkheid heeft om dit tegen betaling te doen. En hoe zit het met de verregaande automatisering van onze arbeid waar digitale processen en robotisering de menselijke arbeid vervangt? Momenteel hebben gemeenten te maken met een krimpend budget. Daarbij staan ze voor de uitdaging om meer mensen te laten participeren om zo te komen tot een vitale civil society.
Bijstandsgerechtigden vrijwillig inzetten binnen die civil society is dan een mooie actie die twee vliegen in één klap vangt: De arbeidende en werkende mens die produceert en vervolgens consumeert, wordt dan een handelende mens die bijdraagt aan de creatie van de publieke ruimte; interactie en creativiteit voeren hier de boventoon. Kortom, het verdwijnen van banen kan meer mensen tot handelen brengen binnen de publieke ruimte waardoor een maatschappij voor en door burgers steeds dichterbij komt. Maar hoe gaan die burgers hun brood verdienen?
De oplossingen die vaak worden aangehaald zijn dan het basisinkomen of een omgekeerde inkomensbelasting. Wat het eerste betreft zijn de experimenten momenteel legio. Wat het tweede betreft zijn de verschillen met bijvoorbeeld de subsidiëring van leerwerkplekken niet al te groot. Niet dat deze oplossingen heiligmakend zijn, maar ze dragen wel bij tot de participatiedroom en komen tegemoet aan de toekomst waarin banen schaarser zullen worden.
Niet dat wij willen pleiten voor zulke oplossingen. Wel willen wij pleiten om het debat niet te verarmen door uitsluitend de pijlen te richten op de verdringing. Immers, een duurzame oplossing formuleren is onmogelijk wanneer we niet accepteren dat verdringing een gevolg is van democratische keuzes en economische schaarste. Met koningsdag voor de deur is het moment aangebroken om de op Prinsjesdag 2013 geïntroduceerde participatiesamenleving wat scherper te stellen: Aan iedereen die dat kan wordt gevraagd na te denken over de herschikking van de arbeidsmarkt.
