Barry Smit (1974) gaf ten tijde van de Arabische Lente campagnetrainingen aan politici en activisten van democratische partijen in Egypte en Tunesië. Zijn eerste roman, Om het nu, verscheen in 2013 en dit jaar verscheen Tahrir, een roman waarin de Arabische Lente een grote rol speelt.
Op de cover zien we een Egyptisch meisje dat over een Anonymous-masker heen kijkt. Hoe kwam je daarop?
“Dat is het werk van Roald Triebels, een bekroonde vormgever die bijvoorbeeld de omslag van Het Diner van Herman Koch maakte, en die ook de cover van mijn vorige boek gedaan heeft. We hebben hem de vrije hand gelaten, dat werkt meestal het beste. Dit ontwerp sprong er direct uit. Het masker stond daar niet zozeer voor de Anonymous-beweging, het was vooral een mode-statement, zoals t-shirts van Che Guevara in het Westen.”
Over iconisch gesproken, de joden en het zionistisch complot komen een paar keer ter sprake in Tahrir, hoe groot is de jodenhaat in Egypte?
“Het idee van het ‘joodse complot’ lijkt voor sommige mensen bijna een stopwoordje dat te pas en ten onpas uit de mouw wordt getrokken als iets tegenzit. Die revolutionaire jongeren waren daar helemaal niet mee bezig. Ze waren vooral bezig met een opstand tegen de rijke kliek die aan de macht was en de buit voor zichzelf hield. Het ging om brood, maar meer nog om kansen. De Arabische Lente in Egypte was voor een belangrijk deel een middenklasse-opstand van mensen die niet direct verhongerden, maar zich in hun ambitie geknecht voelden.”
Je hebt het over geïmproviseerde gasmaskers en bivakmutsen, droeg iedereen die?
“Vooral de activistische voorhoede, die hadden de kennis om dat op Google op te zoeken. Eentje ontdekt hoe je met een fles water, postelastiek en watten een gasmaskertje kan maken, de rest kijkt dat af. Er zijn in die tijd ook veel cursussen gegeven vanuit het Westen, over hoe je een opstand organiseert. Hoe bescherm je jezelf? Hoe gedraag je je in groepen? Hoe zorg je voor een uitweg als er oproerpolitie komt? Hoe verleen je zorg voor slachtoffers na overheidsgeweld? Zelf heb ik totaal andere trainingen gegeven in Caïro. Puur politiek-technisch. We gaven geen les in opstand maar in het democratisch proces, voor het kader van alle partijen die zich daar aan wilden committeren.”
Je bent zelf rond de veertig. Waarom is je protagonist zo jong?
“Mijn hoofdpersoon Vincent is achtentwintig, op die leeftijd gaat het vaak over het maken en uitstellen van keuzes. Ga ik me aan een liefde committeren, ga ik kiezen voor een stad, of een land. Voor idealen of een carrière. Daardoor staat Vincent dichter bij de opstandelingen in Caïro. Dat waren grotendeels ook twintigers.”
Je gebruikt in je verhaal poëtische observaties, waarbij je de lezer bijna op schoot neemt. Ik denk bijvoorbeeld aan een aandoenlijke scene met een verliefd tienermeisje op een terras. Put je daarvoor uit je eigen leven?
“Negentig procent van de scènes in Tahrir is verzonnen. Ik heb ooit koffie gedronken op dat terras, maar daar houdt het mee op. Ik schrijf fictie, geen vermomde autobiografie.”
Je gebruikt regelmatig contrasterende metaforen in één zin. Je combineert bijvoorbeeld poep en muggen met in de ondergaande zon weerkaatsende ramen. Of Vincent is misselijk van pisgeur, uitlaatgassen en de gedachte aan love-interest Maryam.
“Klopt, ik word zelf regelmatig tegelijkertijd door de schoonheid en de lelijkheid van dingen gegrepen. Vaak via verschillende zintuigen. Ik zie iets schitterends en ruik iets smerigs. Dat geeft verwarring en maakt momenten intenser. Ik heb geprobeerd dat in de leeservaring over te brengen. En het is om Vincents dubbelheid te tekenen.”
Vincent heeft een relatie met de Nederlandse Tessa. Op de avond voor hij vreemd gaat met de Egyptische Maryam, is er een aandoenlijke scene waarin hij luistert naar Tessa’s adem via de telefoon. Waarom heb je dat zo beschreven?
“Omdat ik de oprechte hunkering van de hoofdpersoon naar liefde en warmte wilde tonen, maar ook zijn totale hypocrisie. De volgende dag is hij Tessa helemaal vergeten, en geeft hij zich over aan een volgend moment van bevrediging. Vincent consumeert makkelijk liefde en romantiek, zonder er veel voor terug te geven.”
In hoeverre overlapt Vincents leven met het jouwe?
“Ik ben Vincent niet. Ik heb een aantal minder fraaie kanten van het menselijk karakter uitvergroot. Natuurlijk zit dit ook in mij. Ik kan ook hypocriet zijn en ondoordacht in het maken van mijn keuzes. Als ik terugblik op mijn motivatie om naar Egypte te gaan tijdens de Arabische Lente, ben ik vrij opportunistisch en ondoordacht gegaan. Niet dat ik spijt heb, maar het kwam mij wel goed uit om snel ‘ja’ te zeggen, zonder alles even goed te doordenken.”
“Vincents affaire staat natuurlijk ook model voor het opportunisme van het Westen in bredere zin, bij dit soort conflicten. Neem het conflict in de Oekraïne, daar stonden Verhofstad en Van Baalen op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev te roepen: „Europa staat achter jullie!” Maar toen het erop aan kwam, waren ze nergens te bekennen. In Libië is de NAVO voor de deur gaan liggen om het luchtruim schoon te houden voor de opstandelingen. Maar toen het conflict escaleerde gaven we niet thuis. Toen was het ineens een ‘Afrikaans probleem’.”
Je beschrijft de piramides als een verlaten bouwplaats. Waar zijn alle toeristen op dat moment?
“Het plateau van Gizeh was totaal uitgestorven toen ik er was, afgezien van een bus Chinezen en een bus Russen. Het stierf er wel van de mensen die ons rondleidingen wilden geven, je had constant jengelende tour-guides aan je mouw: of je op hun kameel kwam zitten. In de weken en maanden na de val van Moebarak is het toerisme ingestort, de motor waar het land op draaide. De staatseconomie is door en door corrupt. Er is geen marktwerking. Van bijna elk product heeft één merk het monopolie. Een groot deel van de bevolking is analfabeet, dus van een kenniseconomie kan nooit sprake zijn. Om het toerisme weer vlot te trekken is politieke stabiliteit cruciaal. Daar zet het nieuwe regime dan ook op in.”
Er zitten een aantal leuke dialogen met meer dan twee personen in Tahrir. Hoe schrijf je een goede dialoog voor drie of meer mensen?
“Van nature ben ik geen dialoogschrijver, maar omdat ik momenteel ook schrijf aan seizoen twee van tv-serie De Fractie, ben ik er erg mee bezig. In elke goede dialoog zit wrijving. Als er drie personen praten, zijn er drie bronnen die de verwachtingen van de ander kunnen ontwrichten. Daar kun je dramatische spanning mee creëren. Hoe je dat doet, is een kwestie van oefenen. Negentig procent weggooien, de overgebleven tien procent nog compacter maken. Dan blijft er iets over. Ongelofelijk veel schrappen en mislukken, tot er iets lukt. Basketballer Michael Jordan zei eens: ‘Ik heb zoveel gewonnen omdat ik vaker mis heb geschoten dan anderen.'”
“Ik studeer me helemaal suf op succesvolle televisiedrama’s en toneel. Ik heb de Sopranos vier keer gekeken, The West Wing twee of drie keer, Vijf seizoenen Breaking Bad heb ik onlangs voor de tweede keer gezien. Gewoon de kunst afkijken. De tweede keer dat je naar de Sopranos kijkt, ga je bijvoorbeeld focussen op de montage, die is geweldig. Scenes beginnen bijna altijd met een echo van een vorige scene. Als een scene eindigt met een peuk die wordt uitgestampt, begint de volgende scene met een peuk die wordt aangestoken, door een totaal ander karakter op een andere locatie. Hoe grillig de Sopranos soms ook is, met dit soort vondsten voelt het voor de kijker toch alsof er een rode draad in zit. Editing, het knippen en plakken en ordenen van materiaal, is het meest onderschatte aspect van het filmvak dat er is. En daar probeer ik als schrijver van te leren.”
Vergeleken met de seksuele extase van Vincent en Maryam, komt haar broer Mohammed niet alleen dreigend en islamistisch, maar ook seksueel gefrustreerd over. Hoe zit het eigenlijk met seks en de islam in Egypte?
“In een groot deel van de Arabische wereld is de weinige economische zekerheid die ze hadden weggevallen door de crisis. Daarmee wordt het volwassen leven van veel jonge mensen steeds langer uitgesteld. In die cultuur word je economisch zelfstandig, om het huis uit te gaan. Om met een vrouw te gaan wonen en een gezin te stichten. Dat moment wordt steeds langer uitgesteld. Dat uit zich in seksuele en ambitie-frustratie en dat is vruchtbare bodem voor radicale partijen. Maar dat een baan Mohammed minder radicaal zou maken is Maryams analyse, niet mijn conclusie. De meest radicale interpretatie van de islam wordt immers beleden in het rijke Saoedi Arabië, niet alleen door arme sloebers.”
In het derde deel van het boek wordt het ineens serieuzer. Vincent krijgt met fysiek geweld en politieverhoor te maken. Waarom dan pas en waarom niet serieuzer geweld, van salafisten bijvoorbeeld?
“Het boek volgt wat dat betreft de evolutie van de situatie in Caïro zoals ik die beleefd heb. In het begin werd je hartelijk ontvangen en kon je veilig over straat. De autoriteiten hielden zich koest. Maar na een paar maanden vergrootten de machthebbers hun greep op de stad en werden onvriendelijker naar buitenlanders. Mensen met wie ik werkte zijn lastiggevallen, ontvoerd en in elkaar geslagen door de geheime politie, Europeanen werden gearresteerd en van spionage beschuldigd. Geweld van salafisten was intussen vrij zeldzaam, en vond vooral buiten Caïro plaats.”
Iedereen lijkt voor zijn eigen voordeel te gaan in Tahrir. Ik mis een beetje de moraal van het verhaal.
“Ik serveer geen moraal omdat ik geen politiek pamflet wilde schrijven. Romans die antwoorden geven, boeien me niet. Ik toon liever verschillende manieren om naar de wereld te kijken. Ik wil de lezer uitdagen om zichzelf vragen te stellen, bijvoorbeeld over hoe we als Europa omgaan met onze periferie. Maar de politiek staat op het tweede plan. Het avontuur van Vincent is de kern.”
Waarom schrijf je eigenlijk boeken?
“Omdat ik het ontzettend leuk vindt. Als ik morgen een miljoen win bij de loterij ga ik overmorgen gewoon weer aan een boek schrijven. Een tijdje geleden vond ik mijn eerste verhaal ooit terug. Een heel kleine vertelling van vijf regels, ik denk dat ik zeven was. Ik ben aan het vissen bij ons in de buurt, haal mijn hengel op en heb een vis gevangen. Die leg ik op het land, maar dan komt er een kat uit de bosjes die mijn vis pakt en hem meeneemt. Ik rende van schrik naar huis en schreef het op. Dat moest op dat moment. Het is dus vroeg begonnen, maar pas de laatste jaren heb ik ontdekt dat hoe meer ik schrijf, hoe leuker het wordt. Dat had ik graag eerder ontdekt.”
Je boeken worden bijna unaniem lovend besproken. Een fragment uit Om het nu werd onlangs door Wim Brands opgenomen in zijn bloemlezing van de Nederlandse Literatuur van de 21e eeuw. Heb je nog gouden tips voor aspirant-schrijvers?
“Alles begint voor mij met materiaal verzamelen. Mijn mobiel heeft geen internet. Dat betekent dat ik niets om handen heb als ik op de trein zit te wachten of op een terras zit. In plaats van op Twitter of Facebook, kijk ik weer om me heen. Dat heeft mijn vrije tijd veel productiever gemaakt, ik haal daar ontzettend veel uit. Iedere voorbijganger heeft iets dat je ooit gebruiken kunt in een verhaal.”
“Wat het schrijven zelf betreft: ontwikkel vooral je eigen werkwijze. Ik ken mensen die een aparte laptop zonder internet gebruiken als ze schrijven, zodat ze zichzelf niet te makkelijk afleiden, maar dat werkt voor mij niet omdat ik continu dingen opzoek. Waarin ik misschien afwijk van anderen: ik schrijf vaak staand. Anders zit ik acht tot tien uur per dag, en dat lijkt me niet gezond. Op mijn bureau staat een houten kist van Ringers Chocoladefabriek Alkmaar, daar staat mijn laptop bovenop, en daar sta ik aan te schrijven. Maar het belangrijkste advies lijkt mij: zoek het lekker zelf uit.”
Foto: Ilja Keijzer
