Het opmerkelijkste nieuws van de dag is dat er geen nieuws is over de website Bellingcat in Nederlandse media. Althans, niet voor zover ik dit kan overzien bij de krantenkiosk Blendle. Alleen de website van het weekblad Elsevier wijdde afgelopen weekend een stuk aan de gedeeltelijke ontmaskering van het veelbesproken en geroemde ‘burgerjournalistenplatform’ Bellingcat.
Bellingcat – een aantal bloggers rond de Brit Eliot Higgins (35) – is al maanden dé bron voor westerse media als het gaat om onthullingen over rampvlucht MH17. Higgins is ervan overtuigd, op basis van onderzoek dat hij verricht vanachter z’n computer aan de eettafel in Leicester, dat een Russische Boek-raket de Boeing 777 van Malaysia Airlines op 17 juli 2014 heeft neergehaald en dat de raket werd afgeschoten door Russische separatisten. Bellingcats bevindingen worden door westerse media veelvuldig als vaststaand ‘feit’ gepresenteerd. Lees de krantenkoppen er maar op na.
Dit is natuurlijk een vreemde situatie. Op zo’n internationaal gevoelig dossier – vooral voor Nederland, dat bijna 200 slachtoffers heeft te betreuren – worden de conclusies over de ware toedracht van de catastrofe toegeschreven aan een Britse hobbyist, die nooit ter plekke was in Oekraïne, die geen specialist is en geen serieuze opleiding en expertise bezit in dit onderzoeksgebied.
Op internet is er al veel langer kritiek op Higgins en op media die Bellingcat overschrijven. De teneur van die kritiek is: alles wat de Russen beweren over de toedracht rond MH17 wordt weggezet als propaganda, terwijl Higgins en diens medewerkers op hun blauwe ogen worden geloofd.
Op de achtergrond van deze controverse speelt de propoganda-oorlog tussen Rusland en het Westen. Veel westerse media bedrijven, sinds de crisis in Oekraïne uitbrak, om onduidelijke redenen een soort activistische, anti-Poetin journalistiek. Zij leggen de schuld voor de gewelddadige escalatie in de regio opzichtig bij het Kremlin en ze ontvangen elke aanwijzing dat zij in die positie gelijk hebben gretig als een welkom ‘nieuwsfeit’.
Bellingcat bedient hen op hun wenken want Eliot Higgins is er van het begin af aan van overtuigd dat pro-Russische separatisten de daders zijn. Dat is makkelijk voor al die media die achter het frame van Washington en Brussel aanrennen: Kijk, zie je wel, Poetin zit er achter, Bellingcat heet het sluitende ‘bewijs’.
Nu zijn er ook journalisten en burgeronderzoekers die deze conclusies niet zomaar overnemen en zelf op onderzoek uit gingen. In Nederland doet journalist en schrijver Joost Niemöller dit. Hij publiceerde naast talrijke artikelen op zijn website ook het boek ‘MH17: de Doofpotdeal’. Niemöller komt tot de conclusie dat het goed mogelijk is dat niet Rusland of de separatisten, maar Kiev schuld is aan het afschieten van de Boeing en dat dit het werk zou kunnen zijn van Oekraïense gevechtsvliegtuigen. Hij is het dus volstrekt oneens met Higgins/Bellingcat.
Lastig is dat Niemöller en diens geestverwanten, onder wie de actieve onderzoeker Max van der Werff en anderen – vaak afkomstig uit de juridische en de forensische wereld – veelal als complotdenkers worden weggezet, passend in het huidige media-frame. Niemöller zou ‘knettergek’ zijn, zo tweette onlangs een prominente Nederlandse Rusland-correspondent.
Maar nu hebben Bellingcat-critici als Niemöller en Van der Werff, die tot nog toe opereren in de marge van de openbaarheid, gezelschap gekregen van enkele zwaarwichtige media, namelijk het conservatieve Duitse dagblad Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ) en het gezaghebbende weekblad Der Spiegel.
De FAZ baseert zich op publicaties in Der Spiegel. Dat blad bedrijft in de kwestie Oekraïne een meerpolige vorm van journalistiek. Moskou-correspondent Benjamin Bidder is genuanceerd en heeft ook oog voor het Russische standpunt. De linkse huiscolumnist Jakob Augstein heeft felle kritiek op de westerse politiek jegens Poetin en Kiev en geldt als een van de meest uitgesproken – en niet altijd even objectieve – ‘Putin-Versteher’ in Duitsland.
Spiegel Online, de nieuwswebsite van het blad, neemt op haar beurt regelmatig de conclusies van Bellingcat één op één over als nieuwsfeit. Dit deed het ook met de bewering van Eliot Higgins, die zei te kunnen bewijzen dat de Russen met satellietbeelden hebben geknoeid. Die beelden van een Boek-installatie op Oekraïens grondgebied moeten, volgens het Kremlin, aantonen dat niet pro-Russen, maar Oekraïeners MH17 neerhaalden.
Volgens Bellingcat zijn de beelden gemanipuleerd: ze zouden op een andere dag zijn gemaakt dan de Russen aangeven. Bovendien zou de Boek-installatie in de foto zijn gemonteerd. Fotoshop dus! Higgins conclusies haalden weer alle belangrijke media en waren ook prominent bij Spiegel Online te vinden: ‘Hoe Rusland het MH17-bewijs manipuleerde’.
Allemaal onzin, beweerde een forensisch expert desgevraagd tegen correspondent Benjamin Bidder. En daarmee begint de afbladdering van Bellingcat.
Der Spiegel besloot te doen wat voor de hand ligt: de redacteuren vroegen aan een echte deskundige welke waarde we nu eigenlijk aan Bellingcats aanpak en gevolgtrekkingen kunnen hechten. Die wetenschapper, Jens Kriese, laat van Higgins’ methodologie niets heel: ‘Koffiedik kijkerij’ is het, zegt hij, prutswerk van een enthousiaste amateur, meer niet: subjectief, forensisch niet verantwoord en dus onbetrouwbaar: “Deze analyse heeft niets verduidelijkt, alleen dat de bekendheid van Bellingcat erdoor is vergroot.” Een andere forensisch deskundige, de Amerikaan Hany Farid, sluit zich bij Krieses analyse aan. Ook de ontwerper van de software waarmee Higgins en diens team werken, dr. Neal Krawetz, distantieert zich inmiddels van Bellingcat. “Dit is nou een voorbeeld van hoe je níet beelden moet analyseren,” tweette Krawetz.
Der Spiegel voelde zich hierdoor genoodzaakt tot een opmerkelijk mea culpa van Chefredakteur Online Florian Harms, waarin deze erkent dat de redactie in de berichtgeving te kort door de bocht is geweest. “We hadden vanaf het begin voorzichtiger moeten formuleren.”
De hype rond Bellingcats ‘onthullingen’ werd nog pijnlijker toen bleek dat een medewerker van het platform, die vanuit Berlijn als vrijwilliger werkt onder het pseudoniem Timmi Allen, een verleden heeft als medewerker van de Stasi, de voormalige Oost-Duitse geheime dienst. Allen behoort bij Bellingcat tot het team dat de achtergronden van de aanslag op MH17 onderzoekt. De voormalige Stasi-agent bekent tegenover Der Spiegel niet trots te zijn op zijn vroegere werk voor de beruchte Oost-Duitse afluisterdienst. Eliot Higgins zei desgevraagd ‘Timmi Allen’ niet te willen veroordelen ‘omdat hij niet in de positie verkeert om Duitsers te vertellen wat zij van het verleden van Timmi Allen moeten vinden.’
Al met al is het verhaal rond Bellingcat tamelijk bizar. Hoe is het mogelijk dat deze zelfbenoemde ‘expert’, die ooit als werkloos financieel en adminstratief medewerker vanuit z’n Engelse appartement begon aan onderzoek naar de oorlogshandelingen in Syrië, zo’n prominente status – nagenoeg een monopolie – in de westerse media heeft weten te veroveren? Als over enkele jaren de geschiedenis van de berichtgeving over het Oekraïense conflict zal worden geschreven, zal menig historicus ongetwijfeld z’n hoofd schudden, ondermeer over de prominente onderzoeksrol die aan Bellingcat is toegeschreven.
In elk geval voor Der Spiegel zijn er inmiddels voldoende redenen om, zoals hoofdredacteur online Florian Harms het formuleert, ‘selbstkritisch’ te zijn. Nu maar afwachten of Harms’ internationale collega’s, die in hun berichtgeving eveneens sterk leunen op het werk van Bellingcat – ook in Nederland – bereid zijn om de chef van Spiegel Online in diens zelfkritiek te volgen.
