Naar aanleiding van de crisis in Oekraïne heeft Rusland eind december een nieuwe militaire doctrine aangenomen. Sinds het uiteenvallen van de Sovjet Unie heeft het Kremlin al meerdere doctrines geratificeerd, namelijk in 1993, 2000, 2010 en nu in 2015. In de meeste landen is de militaire doctrine een puur militair document dat weergeeft hoe strijdkrachten opereren in conflicten. In Rusland vormt het echter ook een politieke boodschap. In de doctrine – die openbaar gemaakt wordt – staan de gevaren en bedreigingen voor de Russische staat beschreven zoals de Russische leiders die waarnemen.
Een constante ontwikkeling in de opeenvolgende doctrines is het groeiende gevaar dat Rusland in de NAVO ziet. Begin jaren ’90 zag toenmalig president Boris Jeltsin in de VS en de NAVO nog een mogelijke veiligheidspartner. In de afgelopen twee decennia zijn de verhoudingen tussen de NAVO en Rusland ernstig verslechterd. Vanwaar deze omslag?
Rusland meent dat het door de NAVO is verraden. Russische leiders beroepen zich op onderhandelingen, die voormalig secretaris-generaal Michail Gorbatsjov in 1990 met het Westen voerde. Gorbatsjov stemde toen in met de eenwording van Duitsland in ruil voor de belofte dat de NAVO zich niet oostwaarts zou uitbreiden. In 1999 gebeurde dit toch. Polen, Hongarije en Tsjechië sloten zich aan bij de NAVO. Allen landen die gedurende de Koude Oorlog onderdeel waren van het door de Sovjets aangevoerde Warschau Pact. In 2004 volgden Roemenië, Slowakije, Slovenië, Bulgarije, Estland, Letland en Litouwen. De laatste drie waren zelfs voormalige Sovjetrepublieken.
Ook voelde Rusland zich genegeerd tijdens de Joegoslavische oorlogen in de jaren ’90. Moskou meent dat de NAVO destijds een agressieve campagne voerde buiten het grondgebied van de eigen lidstaten. Het Kremlin voelde zich gepasseerd omdat het niet betrokken werd bij de besluitvorming over de operatie. Rusland werd internationaal totaal niet meer serieus genomen als invloedrijke mogendheid.
Het toppunt van provocatie voor Rusland waren de Amerikaanse plannen voor een raketschild in Oost-Europa. In 2002 zegde president George Bush een Russisch-Amerikaans verdrag op dat het plaatsen van onderscheppingraketten verbood. Hij wilde een serie wapensystemen plaatsen die (nucleaire) raketten na lancering kunnen onderscheppen. De grote hoeveelheid kernwapens van de VS en Rusland garanderen dat het ene land de ander niet kan aanvallen zonder zelf vernietigd te worden: MAD, Mutual Assured Destruction wordt dat genoemd. Een systeem dat in staat is om kernwapens in de lucht te vernietigen, kan deze balans ondermijnen.
Hoewel de Verenigde Staten bezwoeren dat het raketschild tegen ‘schurkenstaten’ zoals Noord-Korea en Iran gericht was, vreesde Moskou dat het bedoeld was om de afschrikfunctie van het Russische nucleaire arsenaal uit te schakelen. Wederom voelde Rusland zich in het defensief gedrongen. Dat president Barack Obama later besloot het raketschild te stationeren op oorlogsschepen in de Middellandse Zee deed daar niets aan af.
Dit alles heeft er toe geleid dat Rusland een grote afkeer heeft ontwikkeld voor de NAVO. De meest recente militaire doctrine weerspiegelt dit. De NAVO wordt er als voornaamste externe gevaar voor de Russische Federatie omschreven. Uitbreiding van deze alliantie richting de Russische grens wordt door de Russen als bedreigend ervaren. Ook in eerdere doctrines waren soortgelijke opvattingen verwoord.
De Russische militaire operaties in Georgië in 2008 en op de Krim in 2014 demonstreren de bereidheid van Rusland om verdere NAVO-uitbreiding tegen te gaan. Zowel Georgië als Oekraïne streven naar lidmaatschap van de alliantie. Het behoud van deze landen als bevriende mogendheden of op zijn minst als neutrale bufferzones is cruciaal in het Russische veiligheidsbeleid.
De opmars van Duitsland in 1918 na de Russische Revolutie, de inval van Polen in 1920 tijdens de burgeroorlog, de invasie van Nazi-Duitsland in 1941 en de ineenstorting van de Sovjet Unie in 1991 hebben diepe sporen nagelaten in de Russische veiligheidsbeleving. President Vladimir Poetin appelleert sterk aan dit gevoel van constante bedreiging. Begin 2012 verkondigde hij dat Rusland het zich niet kan veroorloven om zwak te zijn. Vanwege de vele bedreigingen uit het buitenland moet Rusland volgens hem wel sterk zijn. Een stevige opbouw van het leger en een assertieve militaire doctrine zijn hiervoor essentieel.
