De encycliek Laudato Si zou verplichte literatuur moeten zijn voor politici, zowel diegenen die in ‘Iets’ geloven als diegenen die in ‘Niets’ geloven. Paus Franciscus biedt in zijn eerste encycliek een aardig overzicht van de wetenschappelijke inzichten over de vernietiging van ons ecosysteem, hij brengt de nodige nuanceringen aan en houdt een warm pleidooi voor een comprehensive en mondiale aanpak.
Hier en daar zijn er goede kleinschalige initiatieven. Dat is best sympathiek maar volstrekt onvoldoende om in deze eeuw een catastrofe te voorkomen. Het belangrijkste thema is dat alles met alles samenhangt. Wie wreed is tegenover de dieren, is ook wreed tegenover de mensen, ‘want de mens heeft slechts één hart’. Wie geen respect heeft voor de waardigheid van de armen, heeft ook geen respect voor de intrinsieke waarde van de natuur.
De wereld is één grote vuilnisbelt aan het worden, mede ten gevolge van de wegwerpcultuur. Het zijn vooral de armen die de dupe zijn. Er dreigt watertekort en de biodiversiteit gaat teloor. Al deze problemen worden door de politieke leiders gemaskeerd en het bedrijfsleven heeft de invloed en het geld om desinformatie te geven.
Hierdoor wordt de kwaliteit van ons leven ernstig aangetast. Dit is niet verbeterd in het digitale tijdperk. Wie kan bijvoorbeeld nog kiezen voor een leven onafhankelijk van de nieuwe technologieën? Deze laatste conditioneren ons leven en leiden tot een verarming van de sociale contacten.
‘We leven in een gemeenschappelijk huis. We worden allemaal getroffen door de manier van leven van anderen’
Typisch voor deze tijd is dat mensen niet meer geloven in een betere toekomst. De mens heeft nooit eerder zoveel macht gehad, maar hij heeft niet geleerd die macht op een wijze manier te gebruiken. De technologische ontwikkeling ging niet gepaard met een ontwikkeling van ons verantwoordelijkheidsbesef, van onze waarden en van ons geweten. De ethiek ontbreekt om beperkingen op te leggen of om grenzen te stellen. Mateloosheid is om die reden overal zichtbaar: de rijken worden excessief rijk, er is overproductie, we leven in een wegwerpcultuur en zelfs voedsel wordt in enorme hoeveelheden weggegooid. Paus Franciscus noemt weggegooid voedsel diefstal van de armen.
Dat alles met elkaar samenhangt blijkt ook uit het volgende: het zijn niet alleen planten en dieren die uitsterven, ook culturen verdwijnen. Het consumentisme en de globalisatie nivelleren de cultuur en verminderen de immense variëteit tussen de volkeren. We leven in een gemeenschappelijk huis. We worden allemaal getroffen door de manier van leven van anderen.
In dit huis ontbreekt echter een overkoepelend gezag. Er is geen internationale autoriteit die de toepassing van verdragen controleert en sanctioneert. Het ontbreekt aan staatsmannen die liefde hebben voor het milieu, die durven beslissingen te nemen en mensen aanzetten tot verantwoordelijk gedrag.
De ecologische beweging levert te weinig op ten gevolge van een gebrek aan politieke wil en er zijn nog steeds geen echt goede internationale verdragen. Continuïteit in de genomen maatregelen is essentieel en Franciscus hecht heel sterk aan transparantie over de gevolgen voor het milieu van onze economische activiteiten. De bewijslast moet liggen bij de vervuiler.
Wat is verantwoordelijk gedrag? Het systeem van koolstofkredieten waarbij emissierechten worden verhandeld is natuurlijk je reinste flauwekul. Franciscus pleit voor een nieuw economisch model met meer aandacht voor ethische principes. Overproductie moet worden vermeden, de milieukosten moeten in rekening worden gebracht, de obsessie voor hogere winst moet worden beheerst, er moet rekening gehouden worden met de gevolgen van de economische activiteiten voor de mensen en hun cultuur, de rijkere landen moeten minder economische groei accepteren. Halve maatregelen zijn nu echt onvoldoende en leiden tot een ramp.
Het is een gevaarlijke illusie te denken dat we alle genoemde problemen kunnen oplossen met de techniek. Vaak is het zo dat de techniek nieuwe problemen creëert. We moeten niet alleen op rationele wijze naar een oplossing zoeken. De ecologische crisis heeft vele oorzaken. De realiteit moet daarom veelzijdig worden geïnterpreteerd met respect voor de cultuur en de spiritualiteit van de verschillende volkeren. De religies bieden hier een kader voor een ethische dimensie in de aanpak van de ecologische crisis.
‘Terugkeer naar het eenvoudige leven, de kleine dingen leren waarderen, genieten van de ontmoeting en het samenzijn met anderen’
In een integrale ecologie wordt de samenhang van alle dingen gezien. Fragmentatie van kennis is ook een vorm van onwetendheid, vandaar dat de over-gespecialiseerde wetenschappen geen oplossing weten te bieden. Er moeten meer uitgebreide oplossingen worden gevonden: bescherming van de natuur moet samengaan met de aanpak van armoede, herstel van de waardigheid van de uitgestotenen, meer werkgelegenheid, het creëren van ’netwerken van respect en broederlijkheid’ en een opvoeding naar verantwoordelijkheid voor het milieu.
Wat heeft het christendom hier vooral te bieden? We moeten onszelf leren te zien als hoeders van de schepping. De schepping is ons voor niets gegeven en alle dingen weerspiegelen de bedoeling van de Schepper. Alle dingen en alle levende wezens hebben intrinsieke waarde. We hebben niet het recht te vernietigen. Als een diersoort eenmaal is uitgestorven, kan de mens zelf het niet opnieuw creëren.
Voor alle mensen, gelovigen en ongelovigen, geldt dat de echte oplossing van de ecologische crisis in hun handen ligt. Een meer contemplatieve levensstijl is hier dé oplossing: tevreden zijn met wat hem heeft, terugkeer naar het eenvoudige leven, de kleine dingen leren waarderen, genieten van de ontmoeting en het samenzijn met anderen, ten dienste staan van de anderen, elke moment zien als een gift en er gewoon zijn voor de anderen.
Het curieuze is dat een eenvoudige levensstijl, zonder al dat gedoe van heen en weer reizen en eindeloos kopen en consumeren, ons bevrijd van heel wat flauwe kul en ons leven zinvoller maak. Na het lezen van deze encycliek heb ik de neiging om deze zomervakantie thuis te blijven om te genieten van mijn gezin en van het samenzijn met vrienden en buren.
Juliaan van Acker is emeritus hoogleraar aan de Radboud Universiteit Nijmegen
