Toen tijdens de 92 dagen durende protesten op het Majdan Plein (Onafhankelijkheidsplein) te Kiev de pro-Russische president Viktor Janoekovitsj onder druk van het Westen aftrad, werd het Oekraïense volk een ‘Europees Oekraïne’ beloofd. Te beginnen met het ondertekenen van het Associatieverdrag met de Europese Unie (die Janoekovitsj weigerde te ondertekenen en dat aanleiding was voor bloedige demonstraties in Kiev).
Het Westen eiste dat de nieuwe regering onder leiding van Petro Porosjenko het land ging hervormen, wat tevens een strikte voorwaarde was van het associatieverdrag. Porosjenko ging daar mee akkoord en beloofde het volk “Oekraïne binnen vijf jaar klaar te stomen voor een EU-lidmaatschap”.
Het is nu een jaar later en van die hervormingen komt er maar niets terecht, maar als het aan de EU ligt komt dat associatieverdrag er wél. Het argument dat Oekraïne ‘hervormingsgezind’ is wordt constant door Europa genoemd als iets positiefs én als reden om banden aan te halen. Maar hervormingen waar het absoluut nodig is blijven uit.
Oekraïne is een oligarchenstaat die zich Europees waant, maar dat niet is.
Het begon als een mooi project. Misschien zelfs te ambitieus naar nu blijkt, of het was gewoon voor de ‘show’: de oprichting van een nationaal anti-corruptiebureau dat onder leiding van (corrupte) openbare aanklagers de corruptie ging bestrijden. Gedoemd te mislukken en dat deed het dus ook. Het heeft namelijk nul zaken voor een onafhankelijke (als die al bestaan) rechter gebracht. Er zijn nul corrupte politici en andere weldoeners vastgezet. En, verrassing, de corruptie houdt nog steeds aan, zoals dat ook wordt erkend door Minister van Economische Zaken Ajvaras Abromavitsjoes (zelf afkomstig uit Litouwen).
Volgens hem is het uitblijven van corruptiebestrijding schadelijk voor de toch al slechte Oekraïense economie. Corruptie kost de Oekraïense economie zo’n 5 miljard dollar per jaar. Europese politici die beweren dat het EU-verdrag met Oekraïne een boost kan geven aan de economie daar spreken dan ook nonsens. Onder druk van het Westen wordt er slechts een anti-corruptiebureau opgericht dat vervolgens niets doet. Het blijft falen en Europese politici blijven verdacht muisstil. Maar als de wil er niet is om de corruptie aan te pakken, dan gebeurt dat ook niet. En dan benoem ik nog niet eens het probleem met de zittende regering die zich ook schuldig zou maken aan het faciliteren van corruptie.
Mijn collega Oleg Soegov, ook werkzaam bij KyivPost, bemachtigde documenten waaruit bleek dat er 40 miljoen dollar was overgemaakt naar een Panamees ‘bedrijf’ door Igor Kotvitski, lid van de Volksfront Partij van premier Arseni Jatsenjoek. Zie de documenten hieronder. (Het hele artikel kunt u ook hier lezen.)
Volgens de Oekraïense wetgeving had Kotvitski moeten opgeven waar het geld vandaan kwam, maar dit liet hij na. Sergei Lestsjenko, parlementslid van de partij van Porosjenko en voormalig onderzoeksjournalist, beweert dat premier Jatsenjoek er voor zou hebben gezorgd dat de transactie niet geblokkeerd werd. Temeer omdat de directeur van de Oekraïense Staatsbank (Oshadbank), waar de transactie werd uitgevoerd, óók lid is van de Volksfront Partij. Kotvitski wilde niet reageren.
Het heeft geen politieke consequenties gehad voor Kotvitski en hij is nog steeds parlementslid. En Jatsenjoek is nog steeds premier. En wat heeft het anti-corruptiebureau ondertussen gedaan? Niets. Het weigerde de beschuldigingen te onderzoeken. Vriendjespolitiek, corruptie en kontendraaiers. Dat is waar dit land al jaren mee kampt en ondanks toezeggingen niets aan doet.
Sinds 2004, nadat Viktor Joesjtsjenko de verkiezingen had gewonnen, werd er gesproken van een War on Corruption. Het is nu inmiddels zo’n 11 jaar later en er is niets van deze belofte terecht gekomen, ondanks het feit dat Oekraïne sinds 2006 ook lid is van de ‘Groep der Staten tegen Corruptie’ (GRECO), een anti-corruptiemonitor van de Raad van Europa.
Mooi weer spelen kan kennelijk iedereen.
De War on Corruption werd tijdens het regime van Janoekovitsj wel ingezet, maar enkel om zijn politieke opponenten uit te schakelen. De bekendste zaak is die tegen voormalig premier Julia Timosjenko die tijdens het presidentschap van Janoekovitsj in 2011 werd veroordeeld tot zeven jaar gevangenisstraf. Ze werd er van beschuldigd misbruik te hebben gepleegd van haar rol als premier tijdens prijsonderhandelingen voor een nieuw gascontract met Rusland (de Russen stopten de gastoevoer zelfs voor 13 dagen). Ook zou ze in het verleden overheidsgeld hebben verduisterd en belasting hebben ontdoken. Janoekovitsj noemde de veroordeling van Timosjenko een ‘voorbeeld van de strijd tegen corruptie’.
Het Westen en vele mensenrechtengroeperingen spraken schande van de veroordeling en noemde het ‘politiek gemotiveerd’. Tijdens de Majdanprotesten en tevens onder druk van het Westen stemde het Oekraïense parlement op 21 februari 2014 eindelijk voor haar vrijlating. We zullen nooit weten of Timosjenko nu écht corrupt was of niet. Vast staat wel dat Janoekovitsj ook geen lieverdje is. Corruptie is dan ook een subjectief begrip.
Om de corruptie in dit land te begrijpen, is het belangrijk te weten wat corruptie precies is.
Corruptie is er in vele soorten en vormen. Bottomline is dat iemand in een machtspositie ongeoorloofde gunsten verleent in ruil voor een wederdienst. De Oekraïense samenleving zit er vol mee. Corruptie is niet alleen weggelegd voor politici, maar elke burger heeft er mee te maken. Het zit ingeburgerd en dat krijg je er niet meer uit.
Een vriend van mij bijvoorbeeld studeert rechten aan één van de betere universiteiten in Kiev (Taras Sjevtsjenko) en vertelt me keer op keer hoe makkelijk het is om goede cijfers te halen. Als je wat geld over hebt, want het kost natuurlijk wel geld. Omkoping. Je leraar wat geld toestoppen om een goed cijfer te krijgen. Op dezelfde wijze gaat het in de gezondheidszorg. Wil je eerder geholpen worden? Prima, maar wel betalen.
Deze corruptie bestaat vooral omdat Oekraïne een bar slechte economie heeft. In haar 24-jarig onafhankelijk bestaan heeft het altijd met een slechte economie gekampt en het ziet er niet naar uit dat dit gaat verbeteren.
De Europese Unie blijft er echter op hameren dat Oekraïne wat moet doen aan de aanhoudende corruptie. De Duitse Bondskanselier Angela Merkel deed Oekraïne op 17 oktober jl. de belofte dat Duitsland in het economische slecht presterende land zal investeren op voorwaarde dat de post-Sovjetstaat haar corruptie gaat aanpakken. Het is de zoveelste keer dat Merkel Oekraïne een spiegel voorhoudt en waarschuwt dat het de corruptie moet gaan aanpakken. Maar corruptie kun je enkel bestrijden als de economie goed werkt. Daar is tot op heden nog geen sprake van.
De gemiddelde Oekraïener verdient zo’n 400 dollar per maand (minimuminkomen is trouwens zo’n 100 dollar per maand) en daarmee is de verleiding natuurlijk groot om je te laten omkopen. Om nog maar te zwijgen over de schaduweconomie. De zwarte, illegale klusjes om wat extra geld te verdienen. Iedereen doet het, maar niemand vertelt hoe of praat over details.
Het is een illusie dat Europa Oekraïne op weg kan helpen in de aanpak tegen corruptie. De gemiddelde Oekraïener zal er alleen gebaat bij zijn het inkomen stijgt. Dan is er namelijk geen aanleiding meer voor ‘ingeburgerde’ corruptie. Het probleem waar Oekraïne mee kampt is echter niet de gemiddelde burger maar de oligarchie en de ondernemers die hier de regels bepalen en waar de gemiddelde burger afhankelijk van is.
Een goede vriend van mij heeft een eigen bedrijf, een grafisch designbureau, en heeft daarvoor vier werknemers in dienst genomen. Roman doet goede zaken, maar zijn werknemers zien daar niets van terug. Hij is één van de weinige vrienden die open en eerlijk over zijn bedrijf vertelt. Zijn werknemers verdienen net als de meeste Oekraïeners een paar honderd euro per maand, en hij zelf gaat er vandoor met de winst. Niks geen winstdeling, bonus, meer salaris. Alles voor de ‘hardwerkende’ ondernemer.
Het is overleven tussen een kudde leeuwen in Oekraïne. Een winststijging voor de ondernemer betekent meer luxe, en geen salarisstijging voor zijn hardwerkende werknemers waarop het bedrijf draait. Dat is de mentaliteit van veel ondernemers in Oekraïne.
Als het MKB het goed doet in Oekraïne, betekent dat niet automatisch dat de portemonnee van de Oekraiener daar in mee profiteert. De verleiding tot corruptie blijft. In mijn vriendengroep ken ik mensen die op onverklaarbare wijze plots de nieuwe iPhone 6S hebben of halsoverkop een paar dagen naar Tel Aviv gaan. Op de vraag “Hoe betaal je dat?”, blijft het meestal verdacht stil “Bemoei je er toch niet mee!”, is het meest gehoorde antwoord.
Wandel op een willekeurige middag door het centrum van Kiev en aanschouw de vele Porsches, RangeRovers, Mercedes, Audi’s, en andere luxe auto’s. Joost mag weten hoe de mensen er voor betalen, maar het zijn niet de gemiddelde Oekraieners. Het is de ondernemer, de vrouw van, de crimineel, en de zoon van de oligarch die er in rondrijden. Niemand die onderzoekt hoe deze luxe auto’s worden gefinancierd. Ja, met cash, maar over de herkomst daarvan wordt geheimzinnig gedaan.
Net zoals de herkomst van de 40 miljoen dollar die parlementslid Kotvitski overmaakte naar een Panamees ‘bedrijf’. Geen openbare aanklager die zo’n zaak aandurft, om verschillende reden. Het betekent namelijk einde carrière, vrijwel alle openbare aanklagers in Oekraïne zijn ook corrupt. Of je kunt het zelfs met de dood bekopen.
Een land dat beweert zo hervormingsgezind te zijn, laat het wel na om de corrupte bovenlagen te hervormen. Dit zou een keiharde eis van Europa moeten zijn als het de banden met Oekraïne verder wil aanhalen. Echter, Brussel blijft vaag door enkel vriendelijk te vragen of Oekraïne de heersende corruptie wil aanpakken. Harde taal blijft steeds weer uit.
Journalistiek onderzoek naar bijvoorbeeld de politie, het Oekraïens Openbaar Minister of de Oekraïense Veiligheidsdienst wordt ook belemmerd. Journalisten van het Oekraïense radiostation Svoboda maakten dat pijnlijk duidelijk door de luxe levensstijl van ambtenaren bloot te leggen en uit te zenden. (Deze uitzending kunt u hier terugzien). Luxe auto’s, hotels, chauffeurs, en duizenden dollars cash. Dat terwijl deze ambtenaren op papier slechts een paar honderd dollar per maand verdienen. Zoals de baas van het departement dat zich bezighoudt met de ‘aanpak’ van corruptie en georganiseerde misdaad, Viktor Trepak.
De reactie was voorspelbaar.
De Oekraïense Veiligheidsdienst dreigde de journalisten op te pakken op ‘beschuldigingen’ van terrorisme (als journalist undercover filmen wordt gezien als ‘terrorisme’). Dit haalde noch de westerse media noch Europa. Het openbaren van corruptiegevallen mag kennelijk niet van de Oekraïense leiders. (En dan benoem ik nog niet eens de grove schending van persvrijheid.)
De reactie van Porosjenko – die eerder zei dat het aanpakken van corruptie ‘topprioriteit’ is – op al deze onthullingen bleef echter uit.
Terwijl de EU geen harde woorden vuil wil maken aan Oekraïne, doet men het aan de andere kant van de oceaan heel anders. In de Verenigde Staten wordt er namelijk wél met krachtige woorden gesproken over de aanhoudende corruptie in Oekraïne. Vicepresident Joe Biden gaf toe zeer bezorgd te zijn dat er nog steeds geen aanwijzingen zijn dat Oekraïne hardhandig met de corruptie afrekent. Biden waarschuwde Porosjenko en Jatsenjoek op 19 september nog dat als er geen significante veranderingen zichtbaar worden op het gebied van corruptie dat Washington zich genoodzaakt voelt om af te zien van verdere steun aan Oekraïne. Hij specificeert die ‘verdere steun’ overigens niet verder.
Deze uitspraak blijft vaag, zeker gelet op de sancties die de VS heeft opgelegd aan Rusland, maar deze uitspraak bewijst wél dat ook Europa zich diep zorgen zou moeten maken over de aanhoudende corruptie in Oekraïne.
Miljarden ‘investeren’ in Oekraïne, dat maar niet van haar corruptie afkomt of niet wil afkomen… Het lijkt erop dat het EU-Verdrag met Oekraïne er kosten wat kost moet komen ten goede van de expansiedrift van de Europese Unie. Corruptie of niet, Europa moet groot, groter, grootst worden. Hoe ziet de Europese Unie het eigenlijk voor zich als er Europees geld verdwijnt door toedoen van wanbeleid en corruptie? Dat zou pas een debacle zijn.
Oekraïne wordt geleid door een oligarch: president Porosjenko, die met zijn bedrijf Roshen een machtig chocolade-imperium heeft opgebouwd. De aandelen zijn sinds 5 juni van dit jaar ondergebracht bij het bekende investeringsbedrijf Rothshild, dat op zoek gaat naar kopers voor het chocoladebedrijf. Een van de verkiezingsbeloftes van Porosjenko was om afstand te doen van zijn belang in zijn bedrijf als hij gekozen werd tot president. Ruim een jaar nadat hij gekozen werd tot president kwam hij deze belofte na. Well done, Sir.
Gezegd moet echter worden dat Porosjenko nog steeds aandelen houdt in andere bedrijven en niet van plan is deze te verkopen. Ook is hij eigenaar van het Oekraïense 5 Channel televisiekanaal. Er zijn veel bezwaren dat grote mediabedrijven in Oekraïne eigendom zijn van oligarchen. Porosjenko is daarin geen uitzondering met zijn televisiekanaal.
Een van de meest invloedrijke oligarchen in Oekraïne (en destijds gouverneur van Dnepropetrovsk), Igor Kolomoisky, stond in maart van dit jaar oog in oog met Porosjenko toen Porosjenko hervormingen wilde doorvoeren in het oliebedrijf Ukrnafta dat voor 50procent aan de Oekraïense staat toebehoorde. 42 procent van de aandelen was in handen van Kolomoisky’s Privat Group (waartoe ook de grootste bank in Oekraïne, Privatbank, behoort).
Het Oekraïense parlement stemde voor een nieuwe wet dat het percentage aandelen van de Oekraïense staat moest verhogen naar 60 procent. Wat volgde was een clash tussen Porosjenko en Kolomoisky. Kolomoisky, die een groot deel van de vrijwilligersbataljons in hun strijd tegen de separatisten steunt, bracht gewapende vrijwilligerssoldaten het centrum van Kiev in die het gebouw van Ukrnafta innamen en bewaakten. Porosjenko noemde deze ‘soldaten’ een ‘kolonne van private veiligheidsbeambten’ en zei dat de echte vrijwilligerssoldaten vechten aan de frontlinie tegen de pro-Russische separatisten.
Er volgden meer aanklachten tegen Kolomoisky. Hij zou ook betrokken zijn geweest bij georganiseerde misdaad in de regio rondom zijn stad Dnepropetrovsk. Hij werd in verband gebracht met de kidnapping van agenten van de Oekraïense Veiligheidsdienst. Kolomoisky zelf noemde het flauwekul en zei dat er sprake is van een lastercampagne tegen hem nadat zijn gewapende mannen het gebouw van Ukrnafta innamen. Er was sprake van een ‘info war’. Deze beschuldigingen (tot een zaak is het nooit gekomen) waren echter wel aanleiding voor Porosjenko om Kolomoisky te doen aftreden als gouverneur van de Dnepropetrovsk-provincie.
Kolomoisky, een nationalist en enorm populair in zijn stad Dnepropetrovsk, zorgde ervoor dat pro-Russische separatisten de stad Dnepropetrovsk niet óók onder controle kregen in de begindagen van het gewelddadige separatisme in Oost-Oekraïne. Hij geniet daarom een enorme populariteit, en niet alleen in zijn eigen stad. Dat is gevaarlijk, want in een democratie zou Kolomoisky weer gekozen kunnen worden. Zijn macht als zowel oligarch als politicus zal altijd blijven. Die macht is gevaarlijk voor Europa.
En het is niet alleen Kolomoisky. Ondanks het feit dat Janoekovitsj werd afgezet en vluchtte naar Rusland zijn er nog steeds pro-Russische oligarchen aan hem gelieerd die actief zijn in Oekraïne. Het grootste voorbeeld, tevens de rijkste man in Oekraïne, is Rinat Achmetov, voorheen parlementslid van Janoekovitsj’s Partij der Regionen. Achmetov wordt er sinds het begin van het conflict in Oost-Oekraïne van beschuldigd dat hij de pro-Russische separatisten financiert. De rijkste oligarch ontkent dat ten stelligste, en beweert slechts geld te doneren voor de slachtoffers in de Donbas, de regio waar al ruim anderhalf jaar een oorlog woedt.
Oligarchen en politici die gelieerd zijn aan Janoekovitsj vormen een gevaar voor Europa, als Oekraïne die banden met Europa aantrekt. Europa begeeft zich letterlijk op het grensland van Rusland. De macht van oligarchen moet niet worden onderschat. Zeker niet van hen die mogelijk gewapende pro-Russische separatisten financieel steunen. Je wandelt als Europa dan een oorlog in.
Een Verdrag met Europa betekent dat Oekraïne moet ‘de-oligarchiseren’, de macht van de oligarchie beperken (onder druk van Europa). De machtigste mensen in Oekraïne willen die macht anders helemaal niet afstaan en zijn tegen bemoeienis van Europa. Europa komt zo oog in oog te staan met de Oekraïense oligarchie en een nieuwe oorlog is geboren. De oorlog tegen de oligarchen.
Het klinkt natuurlijk mooi: Europa die Oekraïne vertelt wat het moet doen. Merkel die wil dat Oekraïne de oligarchie en corruptie gaat bestrijden. Hoe vertelt ze er niet bij, want dat is een vrijwel onmogelijke opgaaf. De macht van de oligarchie is er nog altijd heersend en wie ook maar aan die macht durft te zagen, moet kapot.
Wie kwaad wil, kan kwaad krijgen in dit land.
Stefan Huijboom is schrijver en correspondent in Rusland en Oekraïne. Volg hem op Twitter.
