De meeste IDFA-documentaires vergroten het begrip van de wereld om ons heen. Dat pleit er voor om documentaires meer te vertonen. Dat is een gerechtvaardigde conclusie na anderhalve week IDFA.
Sonita van Rokhsareh Ghaem Maghami is de winnaar van de BankGiro Loterij IDFA Audience Award. Boudewijn de Groot – Come Closer van Suzanne Raes – die eerder een film maakte over De Dijk – won de IDFA Music Audience Award. Sonita, dat tot stand kwam met steun van het IDFA Bertha Fund, won eerder deze week al de IDFA DOC U Award.
Sonita (Iran/Duitsland/Zwitserland) gaat over de 18-jarige Afghaanse Sonita Alizadeh, die illegaal in Iran woont en droomt van een carrière als rapper. De documentaire voerde vanaf het begin van het festival de lijst van publieksfavorieten aan. De prijs levert 5000 euro op.
Boudewijn de Groot – Come Closer van Suzanne Raes won de IDFA Music Audience Award (€ 2.500), de muziekdocumentaire met de hoogste publiekswaardering. De documentaire gaat over zanger Boudewijn de Groot, die zich voorbereidt op een concert waarin hij afscheid neemt van zijn grootste hits. Eerder won de film Don Juan al een prijs.
Als het IDFA een ding duidelijk maakt, is dat de documentaire ons helpt de wereld om ons heen te begrijpen. Niet door het opdringen van een mening maar door beide zijden van een medaille te laten zien wat een mening helpt vormen. De Amerikaanse politicoloog Benjamin Barber verzorgde inleidingen en Q&A’s bij films en hij zei het ook: “Iedereen ziet wat anders in zo’n documentaire”.
Een voorbeeld is de vertoning van de film 3 1/2 minutes 10 bullets van de Britse cineast Marc Silver. Die gaat over een blanke man die het vuur opent op een auto vol zwarte onbewapende teenagers. Barber: “We hebben iets in de VS dat heet DWB, driving while black. Kennelijk zien mensen in de VS zo’n fundamentele bedreiging in mensen met een donkere huidskleur in en auto, dat ze zonder pardon het vuur openen”.
Gedetailleerd verhaalt Silver in die film hoe het leven van Jordan, dat op zeventienjarige leeftijd eindigt in de kogelregen van de blanke Michael Dunn. Dunn vroeg aan de groep van in de auto van Jordan of de muziek zachter kon. “Rap crap” noemde Dunn die muziek altijd, zei hij tijdens de rechtszaak. De muziek gaat zachter. “Fuck him”, zegt het slachtoffer en draait de muziek harder. “Heb je het tegen mij?”, vraagt Dunn. “Ja”, zegt Jordan. Dunn pakt zijn wapen uit het handschoenenkastje en schiet het leeg. Het ritme van de kogelregen heeft dan al een paar keer weerklonken.
De bewakingscamerabeelden in de shop bij het tankstation lieten voor de kogelregen al zien dat bepaalde getuigen elkaar passeerden in de winkel, zonder dat ze wisten dat de volgende minuten hen in de rechtszaal samen zouden brengen, als getuigen van het drama dat zich zou ontvouwen. Dunn beriep zich op zelfverdediging, Hij had het vermoeden dat bij bedreigd zou kunnen worden, meldde de radio. Het kruisverhoor in de rechtbank toonde Dunns verloofde, die zei dat ze geen wapens had gezien bij de vermoorde teenager. In eerste aanleg oordeelde de jury dat er geen moord met voorbedachten rade was, slechts een viervoudige poging tot moord was de veroordelingsgrond. Pas in hoger beroep en na bezoek bij de senaat werd Dunn veroordeeld tot levenslang zonder kans op voorwaardelijke invrijheidstelling. “Your life is over”, beet de rechter hem nog toe.
“Veel documentairemakers proberen tegenwoordig realitytelevisie te maken”, zei een gelauwerde documentairemaker tijdens het IDFA in een Amsterdamse kroeg over de hedendaagse documentaires. Het bloedstollende relaas van Michael Dunn en de nabestaanden van Jordan valt daar in ieder geval niet onder. De film laat zien dat als het Amerikaanse rechtssysteem werkt, het dat hier in tweede instantie doet. “En dan kun je dus concluderen dat het rechtssysteem werkt”, zegt Barber. Maar je zou met even veel recht kunnen verklaren dat het pas in tweede instantie werkt. Iedereen ziet dus wat anders. Ook maakt Silver duidelijk tot hoever sommige ‘gekkies’ bereid zijn te gaan, als ze een vuurwapen hebben.
Among the believers is een andere parel. De Indiase producer deed onderzoek naar militant islamisme na de aanslagen in Mumbai, waar ze vrienden bij verloren had. Zo kwam ze op de rode moskee, geleid door Abdul Aziz Ghazi, een charismatische fundamentalistische geestelijke die de moskee formeel – van de Pakistaanse overheid – niet meer mag leiden maar dat informeel nog steeds doet. De cineaste deed onderzoek na de aanslagen, zegt ze. “Ik kwam er toen achter dat het een hele enge plek is”. Door vertrouwen te winnen kan haar crew daar volop filmen in de moskee.
De film toont beide kanten, van kinderen die via de moskee een plek in de hemel hopen te verdienen voor hen en hun ouders, andere kinderen die naar een seculiere school gaan. En uiteindelijk toch ook worden uitgehuwelijkt.
Die seculiere scholen worden regelmatig aangevallen, bijvoorbeeld vanuit de rode moskee, waarop het Pakistaanse leger de moskee regelmatig belaagt. Aziz is een aanhanger van ISIS en de Taliban. Hij wil de sharia in de hele wereld invoeren en ziet Afghanistan en Pakistan als voorbeelden. Je weet als je kijkt: dit zijn de fundamentalistische geestelijken voor wie we in het westen zo bang zijn. Aziz weet de toorn van Pakistan te krijgen als hij begrip toont voor het afslachten van 132 schoolkinderen in Peshawar.
Tegelijk kan Sheik Abdul Aziz Ghazi kan zich herkennen in Among the believers, bijvoorbeeld, zegt de producer. “Hij heeft de delen gezien waar hij in voorkomt”. Barber wijst er op dat net zoals in dit conflict de kinderen overal het gelag betalen van oorlog. “En vergeet niet dat onze bondgenoot Saoedie-Arabië dit soort moskeeën steunt”.
En zo kende IDFA meer boeiende films. Democracy van David Bernet laat zien hoe complex de besluitvorming gaat binnen de EU. De filmmaker volgt voormalig vice-president van de Europese Commissie, Viviane Reding en europarlementariër Jan Philipp Albrecht in hun zoektocht naar de mogelijkheden om privacydata privé te houden. Grote bedrijven als Apple en Google en willen die data hebben.
Maar de affaire Snowden maakt weer duidelijk dat data ook bij de Amerikaanse veiligheidsdiensten terecht kunnen komen. De film laat de strijd zijn van Reding en Albrecht met de lidstaten die weifelen om Europese afspraken te maken en met de lobbyisten van de grote bedrijven die de data om commerciële redenen willen hebben. De zaak is nu nog actueel: in de EU speelt momenteel de besluitvorming over passagiersgegevens, de VS wil veel gegevens hebben. De EU en de lidstaten staan nu voor de vraag wat passagiers wel prijs hoeven te geven en wat niet. Puntje van kritiek is dat het dichter op de lobbyinhoud mocht gaan zitten en wat minder op het proces.
Natuurlijk is niet iedere getoonde film een eye-opener of waren sommigen wat saai in opzet. Zo laat de film We are not alone, die gaat over de Spaanse bevolking die de last van de eurocrisis moet torsen, zien hoe 9 miljoen Spanjaarden moeten zien te overleven zonder staatsteun. Een wezenlijk probleem. Maar – en dat kan persoonlijk zijn – na 70 minuten gezang van protestliederen is er wel veel muziek getoond. Pas dan laat de film zien hoe de staat de demonstraties uit elkaar slaat. De film was evenwichtiger geweest als ook het geluid van de overheid was vertolkt.
De film over het 150-jarig bestaan van het Amerikaanse blad The Nation laat wat kabbelend zien hoe het blad wordt gemaakt door een grote familie van redactieleden, dat worstelt met een vergrijzend lezerspubliek. En toch is ook deze vraag actueel voor redacties over de hele wereld. De vraag is alleen: “Beantwoord je die vraag door een familiedocument te maken over een redactie?”.
Over het algemeen vergroten de documentaires het begrip omdat ze gedegen onderzoek bevatten. De film over Steve Jobs laat zien wat voor een goed entrpreneur hij was en hoe briljant de devices die hij liet ontwikkelen. Maar ook wordt Jobs als persoon niet gespaard; het was een machtswellusteling en een onaangenaam persoon voor veel mensen om hem heen.
Gedegen onderzoek is ook het kenmerk van documentaires, zegt de director van Chinese Verses, een film over arbeiders die hun arbeidsonvrede samenvatten in poëzie. Hij vindt het IDFA geweldig en heeft zoiets als hier in Amsterdam nog nooit gezien. “De mensen applaudisseren na de films en blijven zelfs zitten tot de aftiteling voorbij is. Heel bijzonder”.
