Maandag werd bekend dat de Britten weigeren geheime documenten over operatie Able Archer vrij te geven. Waarschijnlijk houdt dit verband met de huidige spanningen tussen Rusland en de NAVO. Maar wat was Able Archer ook alweer, en hoe kwam het dat de wereld in de herfst van 1983 daadwerkelijk aan de rand van een nuclaire oorlog stond?
Able Archer 83 was een NAVO-oefening die duurde van 2 tot en met 11 november 1983. Het was voornamelijk een communicatie-oefening; wat te doen als een nuclaire oorlog uitbreekt? Maar Able Archer leek buitengewoon echt; Thatcher werd bijvoorbeeld als onderdeel van de oefening naar een schuilkelder gebracht. In elk geval was de oefening zo realistich geënsceneerd, dat de Sovjets hun nucleaire arsenaal in hoogste staat van paraatheid brachten. De USSR dacht dat ze zeer binnenkort aangevallen zou worden. De wereld stond door een opeenstapeling van interpretatiefouten en botte onhandigheid aan de afgrond van een nucleaire Holocaust.
“Veel mensen binnen de top van de Sovjetunie waren oprecht bang voor Amerika en Amerikanen. Dit had me misschien niet mogen verbazen, maar dat deed het wel,” aldus de gewezen president Ronald Reagan in zijn autobiografie American Life uit 1990. Reagan had volkomen gelijk. Zeker de oude garde binnen de Sovjet-hiërarchie was als de dood voor Amerika. En dat had alles te maken met Reagan zelf, die er een gnostisch wereldbeeld op nahield, waarin de Sovjetunie consequent gold als het Kwaad. Secretaris-generaal Andropov zag Reagans politiek als de “meest ambitieuze poging van het imperialisme om sociale veranderingen in de wereld te blokkeren”. Andropov zag scherp dat Reagan het idee van wereldrevolutie alleen al als casus belli zag. Uiteindelijk was het de Amerikaanse president niet te doen om containment, maar om het terugrollen van de vroegere Sovjet-expansie.
Reagan deed een aantal moeilijk te vergeven zetten in Nicaragua en andere Midden-Amerikaanse landen. Hij probeerde daar met geweld op schandelijke wijze democratisch gekozen regeringen omver te werpen. Maar Reagan speelde ook een zeer grote rol in het ten val brengen van de Sovjetunie. Vooral de wijze waarop hij dat voor elkaar kreeg is interessant. Het aandeel van zijn regering wordt daarin vaak onderschat, niet overschat.
Reagan en zijn adviseurs zagen dat de Sovjetunie economisch aan de grond begon te raken. Het werd duidelijk dat de Sovjetunie in toenemende mate afhankelijk was van energie-exporten (net als Rusland nu). In 1984 bestond de waarde van de totale exporten uit de USSR voor 54,4 procent uit olie. In de jaren dat Reagen president was, daalde de waarde van die olie-exporten met negentig procent. De Sovjets hadden reden om zich zorgen te maken. Want Reagan en zijn mensen begrepen dat juist dit het moment was om de wapenwedloop weer op te pakken, simpelweg omdat de Russen die nooit zouden kunnen betalen. Uiteindelijk hebben de noodgedwongen miljardenuitgaven aan ballistische raketten, raketonderscheppingssystemen en vooral onderzeeërs de Sovjetunie economisch in het verderf gestort. De Sovjetunie was niet volkomen ongegrond paranoïde en bang voor Amerika, want de Amerikanen wisten wat ze aan het doen waren. Andropov verzuchtte dat hij niet kon zeggen “welke acties van de Amerikanen chantage waren, of een daadwerkelijke bereidheid ten oorlog te gaan”.
En ook de Verenigde Staten hadden geen tekort aan paranoïde maar uiterst invloedrijke stemmen. Neem Edward Teller, de vader van de waterstofbom. De jood Teller, gevlucht uit Hongarije vanwege het antisemitisme aldaar, was betrokken bij de ontwikkeling van de atoombom in het zogenaamde Manhattan Project. Maar Teller was niet alleen een wereldberoemde natuurkundige, hij was ook een enorm fanatieke anticommunist (en antifascist, to be fair) die er geen been in zag zijn vroegere baas J. Robert Oppenheimer voor de bus te gooien, door te insinueren dat Oppenheimer niet loyaal aan de Verenigde Staten zou zijn.
Het was deze Teller die president Reagan bang maakte met verhalen dat de Sovjets mogelijkerwijs veel verder gevorderd waren in onderzoek naar krachtige lasers die intercontinentale ballistische raketten (dus ook die met kernkoppen) zouden kunnen vernietigen. Het hele verhaal was nonsens. De Sovjets waren in 1976 inderdaad vrij abrupt gestopt met onderzoek naar hoog-energetische lasers om kernkoppen te vernietigen. Er waren te weinig bruikbare resultaten, het werkte gewoon niet. Daarom droogde ook hun publicatiestroom over dit onderwerp op. Teller redeneerde dat de Sovjets niet gestopt waren (en daarom niet meer publiceerden), maar dat ze nu over kennis beschikten die ze geheim wilden houden. Hij vertelde Reagan dat de Sovjetunie weleens “een paar jaar op ons zou kunnen voorlopen op het gebied van hoog-energetische lasers”. Reagan vond dit interessant genoeg om met Teller dineren. Drie dagen later kondigde de president het Strategic Defense Initiative (SDI) af. Dit werd al snel bekend als het Star Wars-programma, dat neerkwam op een verdedigingsschild tegen raketten met kernkoppen.
Het was niet alleen Reagans oorlogstaal en zijn veronderstelde raketschild waarover de Sovjets zich zorgen maakten. In april 1983 hield de Amerikaanse marine een oefening van zo’n omvang dat zelfs zeeslagen als de Slag om Jutland erbij in het niet vielen. Dit was FleetEx 83, nog altijd de grootste marine-oefening in de noordelijke Atlantische oceaan en wat betreft capaciteit vermoedelijk de sterkste armada ooit. Onderdeel van FleetEx 83 was een Russische reactie uitlokken door opzettelijk het Russische luchtruim te schenden. Doel was om informatie te verzamelen over Sovjet-tactiek in zo’n geval.
Door al deze gebeurtenissen was de relatie tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie al in het voorjaar van 1983 slechter dan verschrikkelijk. Een ruim half jaar later volgde een NAVO-oefening in West-Europa die de alertheidsstatus van DEFCON 1 – onvermijdelijke nucleaire oorlog – moest simuleren: Able Archer 83. De Sovjet-top dacht: de Amerikanen hebben zichzelf afgeschermd voor onze interballistische raketten, ze hebben een marine-aanval voorbereid en nu zijn ze klaar om ons aan te vallen; Able Archer is geen oefening, het is de opmaat voor een daadwerkelijke nucleaire aanval.
Ineens gebruikte de NAVO een andere code, de versleuteling was anders, nog niet gekraakt door de Sovjets. Helmut Kohl en Margaret Thatcher werden naar schuilkelders gebracht. Communicatie tussen NAVO-onderdelen was nu eens zeer frequent en intens, dan weer was er totale radiostilte. Alle communicatie centreerde zich rondom SHAPE, Supreme Highquarters Allied Powers Europe, het NAVO-hoofdkwartier van Allied Command Europe nabij Mons, België.
Alle communicatie, ook de onversleutelde, was voorzien van de prefix ‘exercise only’. Maar KGB-informanten waren druk doende om, zoals het nieuwe programma RYAN voorschreef, álle mogelijke aanwijzingen voor een nuclaire first strike van de NATO door te spelen naar Moskou. “DEFCON 5, DEFCON 4, DEFCON 3, DEFCON 2, DEFCON 1”. De NAVO had zijn alertheid verhoogd naar de hoogst denkbare staat van paraatheid. Dit was nog nooit gebeurd, ook niet tijdens de Cubacrisis. Moskou kreeg van overspannen KGB-agenten het bericht dat de NAVO een nucleaire aanval tegen de Sovjetunie zou beginnen. Ook de USSR schakelde over naar een staat van paraatheid equivalent aan DEFCON 1, wat betekende dat de Sovjets een nucleaire aanval binnen 36 uur verwachtten.
De KGB had het fout. Able Archer was een simulatie van het doorlopen van alle DEFCON-fasen, bedoeld om de processen te testen voor het overschakelen van een conventionele naar een nucleaire oorlog. Maar de scheidslijn tussen een militaire oefening of een voorbereiding tot militair ingrijpen, is soms lastig te trekken.
Eind vorige maand werd bekend hoe lastig. Toen werd een geheim Amerikaans memorandum uit 1990 over de Sovjetreactie op Able Archer geopenbaard. Uit dit stuk, genaamd The Soviet war scare, blijkt dat de Amerikanen en de NAVO geen moment door hadden dat ze met vuur speelden.
Als reactie op Able Archer voerden de Sovjets tientallen sorties uit om vast te stellen of de Amerikaanse vloot, FleetEx indachtig, en masse richting Europa voer om verwachte aanval te ondersteunen. Het Warschaupact beval op 4 november alle militaire vliegtuigen aan de grond te blijven, alleen verkenningsvluchten waren toegestaan. Dit om zoveel mogelijk vliegtuigen paraat te hebben als de NAVO aanviel. Alle onderzeeërs werd verordonneerd te duiken en onder het ijs van de Noordpool te blijven. Ze moesten ieder moment klaar zijn voor actie. Ondertussen werden silo’s met kernkoppen in Polen en Oost-Duitsland in hoogste staat van paraatheid gebracht.
Het was onderdeel van de Sovjet-strategie om bij het sterke vermoeden van een nucleaire aanval tegen de USSR als eerste aan te vallen. Ook met nucleaire wapens. Hierbij moet worden aangetekend dat het specifiek om tactische nucleaire wapens ging, dat wil zeggen: nucleaire wapens om in te zetten op het slagveld, niet bedoeld om civiele gebieden te vernietigen.
Maar de Sovjets wachtten. En ze wachtten lang genoeg om twee spionnen hun werk te laten doen. KGB-officier Oleg Gordievsky was in 1974 overgelopen naar de Britten. Hij was de hoogste KGB’er die dat ooit deed. Zodra hem duidelijk werd wat de reactie in Moskou was, waarschuwde hij de CIA en MI5 dat de situatie levensgevaarlijk escaleerde. De Sovjets kregen ondertussen bevestigd van agent Topaz, Rainer Rupp, een hooggeplaatste infiltrant binnen de NAVO dat de organisatie geenszins bezig was met de voorbereidingen voor een nucleaire oorlog.
Het zou te zwak uitgedrukt zijn om te zeggen dat Reagan zich een hoedje schrok toen hij van Gordievsky’s alarm hoorde. Reagan sloeg steil achterover. Hij maakte onmiddellijk een aantal optredens die via diverse media werden uitgezonden. Zijn enige doel was de Sovjets laten zien dat hij niet in een schuilkelder zat en geen nucleaire oorlog afwachtte. Een week na Able Archer schreef hij in zijn dagboek: “(…) we moeten ze vertellen dat niemand hier ook maar enige intentie heeft om dat te doen [nuclaire oorlog beginnen, WJH]. What the hell hebben zij dat iemand ook maar zou willen hebben.”
Er werden tijdens Able Archer geen grote hoeveelheden troepen en materieel verplaatst. De bijna-oorlog werd veroorzaakt door communicatie, verkeerde interpretatie daarvan en de opeenstapeling van misverstanden. De Russen waren paranoïde maar de Amerikanen waren domweg roekeloos. Ze hadden zich geen moment serieus verplaatst in de dogmatische geest van Sovjet-leiders. Reagan zei kort nadat Able Archer was afgebroken: “Ik begrijp niet hoe ze dit hebben kunnen geloven – maar het is iets om over na te denken.”
Beeld: ChrisO
