NRC Handelsblad interviewt natuurlijk alleen belangrijke en interessante mensen. Mocht u dat niet direct doorhebben, dan zet de redactie dat pontificaal in de inleiding. Dus konden we op vrijdag 11 december een interview lezen met ‘een van de belangrijkste postkoloniale denkers’, de Zuid-Afrikaanse auteur Achille Mbembe. Hij heeft een boek geschreven: ‘Kritiek van de zwarte rede’ . Dat klinkt op zich al belangrijk, maar op dezelfde pagina’s wordt dat boek ook nog eens de hemel in geprezen. Het wordt omschreven als een werk waarbij het ‘ondoenlijk’ is om het ‘in kort bestek eer aan te doen’. Mbembe, aldus recensent Peter Vermaas, is een stem ‘die in het voortwoekerende debat over racisme en discriminatie in dat wegkwijnende Europa node gehoord moet worden.’ Ja, u leest het goed, we kwijnen hier weg. Dat zegt de NRC, dat zegt Mbembe. In een verder werkelijk bizar interview.
Correspondent Bram Vermeulen bezocht hem in zijn kantoortje in Johannesburg. Mbembe is net terug uit München waar hij, vertelde hij, aangenaam verrast werd door de belangstelling voor zijn boek. Vermeulen valt met de deur in huis. De eerste vraag:
U schrijft dat de wereld ‘vernegert.’
Mbembe: ‘Neger is een categorie. Joden, Arabieren, zigeuners, Japanners. De nieuwe neger is, net als de oude het resultaat van de manier waarop kapitalisme werkt. (…) Kapitalisme heeft de ambitie te verdelen tussen soorten (species) en ondersoorten (subspecies). Die ondersoort is wat we de neger noemen.’
Die ‘we de neger noemen’? Waar gaat dit over. We moeten hier de biologische begrippen soort en ondersoort waarschijnlijk even opzijzetten. Mbembe bedoelt wellicht dat er volgens ‘het kapitalisme’ dominerende en gediscrimineerde ‘soorten’ (volken, rassen?) bestaan. Of bedoelt hij wellicht kolonialisme? We zullen het nooit weten want Bram gooit het over een compleet andere boeg:
‘Die ondersoort zijn nu de vluchtelingen.’
Mbembe: ‘Precies. Je ziet die mensen nu op de televisie. Ineens besef je dat je dit beeld vroeger alleen in Afrika zag, maar dat het nu in Europa gebeurt. (…) In vijftig jaar tijd zal de meerderheid van de wereldbevolking [onder de achttien jaar] een Afrikaan zijn, terwijl het Westen weg zal zakken in een demografische neergang. Dus zullen we een mondiale herverdeling gaan zien, vergelijkbaar met de tijd van het kolonialisme toen de stroom de andere kant opging. Het bouwen van hekken is ontkenning. Het is de strategie van de verliezer.’
Die haken zijn van Bram, denk ik. Of Mbembe spreekt met haken. Verder denkt Mbembe blijkbaar denkt dat vluchtelingenstromen ooit een puur Afrikaans probleem waren (nou nee dus) en dat het in Afrika iets van ‘vroeger’ is. Toch maar beter opletten, Achille, want de vluchtelingenstromen in Afrika zijn momenteel vele malen groter dan die richting Europa. Dan zijn angstvisioen. Dat de meerderheid der jongeren in 2065 in Afrika zal wonen, is koffiedik kijken, maar wat écht tegenvalt is dat Mbembe blijkbaar nu al weet dat er voor die jongeren in Afrika tegen die tijd nog steeds geen werk of toekomst zal bestaan. Dat ellende, corruptie en geweld over vijftig jaar nog steeds Afrikaanse jongeren massaal naar Europa zal drijven. Of omgekeerd, dat Europa, ondanks zijn geklets over ‘neergang’ dan nog steeds hoogst aantrekkelijk zal zijn.
Hier spreekt simpelweg een man die Europa stiekem bewondert als het continent dat zijn zaakjes goed op orde heeft, en daardoor een magneet is voor iedereen die de chaos en ellende (in het Midden-Oosten én Afrika) spuugzat is. Maar hij misgunt ons ons succes, en wil ons geslaagde Europeanen wil ons schrik aanjagen met het spookbeeld van een Afrikaanse invasie die we met geen hek zullen kunnen keren. Hier spreekt pure afgunst. En zo meteen nog meer daarvan. Maar eerst geeft Mbembe zijn visie op de situatie in Zuid-Afrika. Hij klaagt over leiderschap zonder voorstellingsvermogen (da’s héél zacht uitgedrukt voor de roversbende rond Jacob Zuma) en over de ‘apartheid in het hoofd’, over zwarte studenten die niet met blanken willen praten en neerkijken op Mandela, en tot slot houdt hij een zinloos pleidooi voor sociale rechtvaardigheid in zijn land (‘Geef eigendomsrechten aan de bewoners van de krottenwijken…’ et cetera). Het is mooi maar leeg. Echt op dreef komt deze denker pas als hij het over Europa mag hebben. Kan hij daar nog wat over zeggen, vraagt Bram:
“Ik zeg liever niets ver Europa. Europa is moe, uitgeput, zelfvoldaan. Europa heeft een zeer hoog niveau van menselijk comfort bereik, tegen een zeer oge prijs. Het werkt. Je kunt er niets meer aan toevoegen. Ik zat een avond lang in een boekwinkel in München, waar alles over ieder onderwerp te vinden is. Er is toegang tot materieel en cultureel comfort, je kunt naar concerten, je kunt je geest verwennen. Europa heeft die existentiële genoegens bereikt waar de rest van de mensheid enkel naar kan streven. Europa is niet bereid verantwoordelijkheid te nemen voor de toekomst van deze tijd. Europa wil op haar eiland leven, dat prachtige museum. We leven in een tijd waarin we ons bewust moeten zijn dat deze wereld één is. Je kunt niet leven in de illusie dat we niet diep met elkaar verbonden zijn. Er bestaat geen onderscheid tussen hier en daar.”
Mbembe heeft daar in München het paradijs gezien, maar dat mag hij van zichzelf niet toegeven. En dus oreert hij, na de zoete herinnering, over de ondergang van Europa. En dat Europa haar rijkdommen moet delen met iedereen. Wanneer Bram zegt dat dat een open deur is, dat iedereen dat al weet, barst deze door de NRC zo geprezen denker los in volslagen wartaal:
“We weten het wel. Maar we verbinden er geen consequenties aan. Europa wil winkelen. Europa gelooft dat het mogelijk is een sanctuarium voor zichzelf te bouwen terwijl het elders chaos creëert. Maar het is dezelfde wereld. Syrië is Frankrijk. Ga eens kijken In Nigeria, waar de Nederlanders en de Britten meer dan vijftig jaar olie hebben gewonnen in een omgeving waarin mensen ooit duurzame levens hadden. De olie heeft die omgeving vernietigd. Ieder jaar is het bedrag dat illegaal uit Afrika wordt weggesluisd tien tot vijftien keer zo groot als wat er aan ontwikkelingsgeld wordt besteed. Op dat geld draait de Londense City.”
Zuidelijk Nigeria is er door de Shell inderdaad niet mooier op geworden – al draagt vooral het illegale aftappen en raffineren stevig bij aan de misdaad, de stank en de rotzooi. De vraag is of dat de schuld is van ons, van ‘Europa’ want de grootste verdieners aan de olie is de lokale overheid en de Nigeriaanse elite, die voor de vorm zo nu en dan oliedieven foltert, maar verder de vette winst opstrijkt. Mbembe mag best klagen over Shell, maar noem de echte schoften dan ook. Hetzelfde probleem doet zich voor met de opmerking over weggesluisd geld. Multinationals verdienen inderdaad fors aan de winning van grondstoffen (voor de cijfers, zie Transparency International) maar ze kunnen hun gang gaan omdat corrupte presidenten, regeringen en hoge ambtenaren ook fors verdienen aan die contracten. Afrika heeft grote economische en sociale problemen. Dan kun je lekker makkelijk ‘Europa’ de schuld geven zoals Mbembe doet, maar de Afrikanen zijn zélf net zo schuldig. Het continent is al vele jaren een schoolvoorbeeld van onbeschoft, onbeschaamd kapitalisme. Als Mbembe dan toch wil klagen over het ontstaan van ondersoorten, laat hij dan eens kijken welke rechteloze ondersoorten Afrikanen zélf in hun eigen continent aan het creëren zijn.
Daarvoor hoeft hij zelfs niet verder te kijken dan zijn eigen land, dat de afgelopen jaren in handen is gevallen van een volstrekt corrupte kliek rond Zuma. Of even noordelijker, naar het monster Mugabe.
Achille Mbembe, ‘een van de belangrijkste postkoloniale denkers’, etaleert een goedkoop en gemakzuchtig slachtofferdenken dat we al kennen uit het Midden-Oosten. Want ook daar hebben velen het gevoel dat men vast zit in een spiraal van corruptie en geweld. Wat is er dan makkelijker dan klagen over de koloniale geschiedenis, over Europa dat ‘moe, uitgeput’ zou zijn. En ondertussen geen woord over het eigen falen, over eigen verantwoordelijkheid. Dat kan uitlopen op een selffulfilling prophecy. Als dat slachtofferdenken de boventoon blijft voeren, is de kans uiteraard groot dat er daar inderdaad niks verandert, dat men zich blijft wentelen wentelt in slachtofferschap en gekwetste morele superioriteit, en dat Afrika inderdaad over een halve eeuw nog steeds voor miljoenen een kooi is waaruit men wil ontsnappen, richting Europa.
Europa moe? Het continent vertoont een unieke combinatie van welvaart, sociale rechtvaardigheid en gewetensvrijheid. Een continent dat als geen ander kansen kan bieden en succes kan belonen. Europa in verval? Ach, de kans is aanwezig dat de naderende rechtse revolutie een einde zal maken aan alle immigratie, en het continent zal transformeren tot een grimmig bolwerk van welvaart, rechtvaardigheid en vrijheid, dat daarnaast schijt heeft aan alle pretentieuze ‘denkers’ buiten Europa die zwijgen over eigen verantwoordelijkheid en die menen dat zij Europa’s einde kunnen voorspellen.
