In het debat over de relatie tussen de Islam, fundamentalisme en radicalisering worden enkele belangrijke aspecten van geloofsbeleving en hun onderlinge dynamiek onvoldoende belicht. Te vaak gaat het alleen over Dogmatiek en worden de domeinen Rationaliteit en Nestwarmte onvoldoende in de analyse betrokken.
Op het niveau van de dogmatiek is geen gematigde Islam mogelijk (noch een gematigd Christendom of Jodendom). De almachtige en vrij rechtlijnige goden van de Thora, Bijbel en Koran laten weinig ruimte voor rekkelijkheid. Als we deze boeken lezen als de wil van het opperwezen, laten ze aan helderheid niets te wensen over en dwingen tot een radicale filosofische keuze: fundamentalisme of atheïsme. Een beetje geloven is net zoiets als een beetje zwanger zijn. Onmogelijk dus. Sam Harris houdt in The End of Faith een overtuigend pleidooi dat gematigde vormen van geloof alleen bestaan door ernstige vormen van struisvogelpolitiek en zeer selectief citeren uit de heilige schriften.
Uiteraard is het belangrijk weerstand te bieden aan radicale geloofsvormen door met rationele argumenten de onzinnigheid, inconsistentie en absurditeit ervan aan te tonen. Helaas blijkt dat juist de radicalere stromingen deze discussie eenvoudig uit de weg gaan of er zich immuun voor gemaakt hebben. Nog harder op dit aambeeld hameren heeft weinig zin, evenmin sorteren provocaties als het verbieden van hoofddoekjes of de bouw van nieuwe Moskeeën frustreren, het gewenste effect. Sterker nog, het is mijn overtuiging dat radicalisering alleen bestreden kan worden door de eigenheid van bijvoorbeeld de Islam juist te versterken.
Hiermee komen we bij de derde dimensie van geloofsbeleving: Nestwarmte. Of het nu Moslims, Joden of Christenen zijn, de meeste gelovigen hechten niet zozeer aan hun religie vanuit weldoordachte filosofische of theologische argumenten, noch door persoonlijke openbaring of individuele bekeringen, maar doordat ze opgegroeid zijn in een cultuur waar geloof integraal onderdeel van uitmaakte. Ritueel, traditie en identiteit – emotie dus – zijn de drijvende krachten. Ook een atheïst zet een kerststalletje, kan intens genieten van liturgische muziek of in vervoering raken door de pracht van een verstilde kathedraal.
Vanuit dogmatiek valt weinig heil te verwachten in de bestrijding van radicalisering. Op zoek naar de meest Koran-vaste stromingen binnen de Islam, komen we toch steeds weer uit bij ISIS, de Taliban en aanverwante clubs. Met de Koran in de hand kunnen we hen enkel verder radicaliseren. De gematigde stromingen kunnen alleen versterkt worden door in te zetten op de twee andere domeinen: Rationaliteit en Nestwarmte.
Belangrijk is dat rationaliteit en nestwarmte in evenwicht blijven en samen opgaan. In het proces van Europese eenwording, is bijvoorbeeld te eenzijdig ingezet op rationaliteit, op wat de materiële voordelen van een economische, politieke en juridische eenheid kunnen zijn. De verwaarlozing van nestwarmte heeft geleid tot de opkomst van een virulent nationalisme dat het Europese project nu hinderlijk voor de voeten loopt. Versterking van locale autonomie, meer respect voor regionale tradities en waardering van culturele diversiteit – of Italianen Casu Marzu (kaas met vliegenlarven) mogen eten moet op Romeins en niet op Brussels niveau beslist worden – had dit mogelijk kunnen voorkomen. Vertaald naar de Islam: Ja, Suikerfeest en Offerfeest naast Kerstmis en Pasen, ja vrijheid van hoofddoekjes, Halal eten, onderwijs in de Arabische taal en ruimte voor het bouwen van gebedshuizen. Maar tegelijk ook nadrukkelijk inzetten op onderwijs en voorlichting over de wetenschappelijke manier van denken, de filosofische basis van ons kenvermogen, de evolutietheorie, de onzinnigheid van pseudowetenschap en complottheorieën, de onhoudbaarheid van een metafysisch wereldbeeld en de historische ontwikkelingen en argumenten die tot de verlichting en secularisatie hebben geleid.
De scheiding tussen rationaliteit en nestwarmte is uiteraard alleen geloofwaardig wanneer ook de Christelijke en Joodse tradities deze purificatie willen ondergaan. Weg dus met misplaatst begrip voor allerlei Iets-ismes, stop met het overeind houden van een verwaterd Christendom zoals dominee Hendrikse en zijn geloof in een god die niet bestaat of het sukkelende opperwezen uit de procestheologie. Geen quasi intellectuele verdediging meer van een bovennatuurlijk wereldbeeld zoals van de fantast en winnaar van de IG-Nobelprijs Deepak Chopra, die met selectief shoppen uit de kwantumfysica zijn metafysische koopwaar aan de man probeert te brengen.
De mens kan goed leven in twee gescheiden werelden. Het koningshuis is een goed voorbeeld waar de parallelle versterking van Rationaliteit en Nestwarmte positief heeft uitgepakt. Vanuit rationele overwegingen (democratie is te prefereren boven verlicht despotisme) is de macht van de monarchie steeds verder ingeperkt, maar tegelijk is nadrukkelijk de nestwarmte versterkt (Koninginnedag, het Volkslied, het Oranjegevoel). Eenzelfde proces zullen ook de drie Abrahamistische religies moeten doorlopen om een constructieve plek in deze seculiere wereld te vinden.
Dus: Ja, meer gezond verstand en ja, meer mooie moskeeën!
