“Als iemand mij had gezegd dat een staat 35 duizend tanks in de strijd kon gooien, dan had ik hem voor gek verklaard. (…) Dan had ik gezegd dat hij spoken zag.” De hoofdredacteur van een linkse internetpublicatie stuurde me dit bizarre gesprek uit juni 1942, waarin we een heel rustige Hitler wanhopig de situatie aan het Oostfront horen bespreken met de Finse bevelhebber Mannerheim. De toon is ongekend, want zo rustig horen we Hitler nooit. Niet voor niets dat Bruno Ganz de opname beluisterde ter voorbereiding op zijn rol als Hitler in Der Untergang. De boodschap is echter helder: Hitler geeft toe de Russen te hebben onderschat en dat nazi-Duitsland nu voor een groot probleem staat.
In operationele zin begon het probleem voor nazi-Duitsland in de korste nacht van het jaar 1941. Op 22 juni, om kwart over drie in de ochtend, begon de grootste invasie in de geschiedenis. Over een front van meer dan vijftienhonderd kilometer openden honderdduizenden artilleriestukken een aanval. De totale lengte van het front bedroeg bijna drieduizend kilometer. Dat zijn gevechtshandelingen langs een lijn die even lang is als van Amsterdam naar Syrië. Nazi-Duitsland wist 3,5 miljoen militairen te mobiliseren, waaronder een half miljoen Roemenen, Bulgaren en andere naties die zich bij Duitsland hadden aangesloten. Ze trokken de Sovjetunie binnen met 3.600 tanks, 600.000 gemotoriseerde voertuigen, 700.000 paarden en 2.700 vliegtuigen. Het aantal vliegtuigen besloeg letterlijk de halve Luftwaffe. Vanaf deze nacht tot het einde van de Tweede Wereldoorlog was tenminste tweederde van de Duitse strijdkrachten permanent actief aan het Oostfront.
De terreinwinsten en de snelheid van de Duitse opmars waren nog nooit gezien. Duitse troepen marcheerden soms meer dan vijftig kilometer per dag en pakten evenzoveel terreinwinst. In de eerste paar dagen vernietigden ze zoveel sovjet-vliegtuigen dat Goering, de baas van de Luftwaffe, het niet geloofde en de cijfers liet checken. Alle doorgegeven cijfers bleken te conservatief. De nazi’s hadden in de eerste week meer dan vierduizend vijandelijke vliegtuigen vernietigd of buiten gebruik gesteld. Dat betekende air supremacy, ofwel volledig controle over het luchtruim voor de Duitsers. Op de grond was de situatie voor de Sovjetunie nauwelijks beter. In de eerste week was meer dan de helft van alle vijandelijke legerdivisies uitgeschakeld. Maar liefst 89 van de 164 divisies konden niet meer vechten.
De aanval was daadwerkelijk een verrassing. Kort ervoor was nog gesproken over een officieel staatsbezoek van Stalin aan het Reich. Toen zijn generaals hem berichtten dat de Duitsers een enorme aanval op de Sovjetunie hadden gelanceerd, stelde Stalin hen eerst nog gerust omdat hij de berichten niet kon geloven. Maar Hitler had al ten minste sinds hij Mein Kampf schreef de ambitie om de enorme landmassa ten oosten van Duitsland in te nemen. Dat was Lebensraum voor de Duitsers die recht hadden op de vruchtbare grond, vooral in Oekraïne. Hij zag de Britten hierin als voorbeeld. Zoals Hitler zelf zei hadden de Britten met een handjevol mensen een koloniaal rijk met miljoenen mensen overheerst. Het idee was een netwerk van “mooie Duitse dorpen en steden” met daaromheen landbouwgrond. Daarbuiten mochten de Russen “doen wat ze willen“, zolang ze maar naar de nieuwe eigenaars luisterden.
Maar dat was onoprecht tolerant. Hitler had een buitengewoon lage dunk van de Russen: “vergeleken met Rusland is zelfs Polen een beschaafd land“. Die afkeer had ten minste twee ernstige gevolgen, zowel voor de Russen en Oekraïners (die Hitler ook haatte) als voor de nazi’s zelf. De sovjets zouden en masse gedood worden door de ideologische haat van de nazi’s, maar diezelfde ideologie voedde de onderschatting die uiteindelijk tot het verlies van de nazi’s leidde.
Goering vertrouwde de Italiaanse minister van Buitenlandse Zaken in november 1941 toe: dit jaar zullen in Rusland twintig tot dertig miljoen mensen sterven. Dat was geen onbedoelde consequentie van de oorlog. Het was opzet. Enorme gebieden in Oekraïne en Rusland werden uitgehongerd, het voedsel werd naar Duitsland en de Duitse troepen gestuurd. De volkeren in de door Duitsland bezette gebieden waren het volgens de nazitop toch niet waard te blijven leven. Dat was de ijzeren logica van het sociaal-darwinisme. Bovendien was hun land beter geschikt om door Duitse boeren bewerkt te worden. Dit heette het beschavingsproces van de Sovjetunie te zijn. Door toedoen van zowel de nazi’s als de sovjets vielen aan het Oostfront uiteindelijk tussen de veertien en zeventien miljoen burgerdoden.
In de eerste weken van Operatie Barbarossa was de militaire moordmachine echter vooral dodelijk voor soldaten. Medio juli hadden de nazi’s 600.000 krijgsgevangenen gemaakt. En daar kwam de gruwelijke haat van de nazi’s tegen deze Slavische volken weer naar boven. In totaal zouden de nazi’s 5,7 miljoen krijgsgevangenen maken aan het Oostfront. Volgens de officiële cijfers van het Reich, nota bene, overleden er daarvan 3,3 miljoen. Velen alleen al doordat ze de voettocht naar de krijgsgevangenkampen niet overleefden.
Het aantal doden onder sovjet-krijgsgevangen spreekt boekdelen. Duitsers in sovjet-kampen vielen bij bosjes, maar dat aantal bedroeg ‘slechts’ 18 procent, vooral te wijten aan de barbaarse omstandigheden van de Siberische kampen. Doden onder westerse Geallieerden in Duitse krijgsgevangenkampen piekten nooit boven de twee procent. Maar van de sovjet-gevangenen in Duitse handen stierf 58 procent. Dat ongelooflijk hoge aantal had minder te maken met de winterse kou of andere omstandigheden die leken op die in Siberië; het was opzet. De nazi’s lieten miljoenen Oostfront-krijgsgevangenen verhongeren.
Daarnaast was de totale paniek bij het sovjet-opperbevel in de eerste twee weken van Operatie Barbarossa dodelijk, vooral voor sovjet-militairen. Stalin wist zich geen raad en had dagenlang slechts één strategie: de tegenaanval, vaak onvoldoende georganiseerd, slecht uitgerust en met te kleine legereenheden. De Russen werden afgeslacht. Het is niet onbegrijpelijk dat op 8 juli 1941 Hitler aan Goebbels meldt dat de oorlog goeddeels gewonnen is.
De nazi’s maakten echter wel degelijk fouten. In de eerste plaats sloten ze hun tangbewegingen verschillende momenten te laat (dikwijls doordat Hitler zich ermee bemoeide en een aanvalstop afkondigde). De Slag om Smolensk is hiervan een pijnlijk voorbeeld – het gebeurde overigens ook later bij de Slag om Stalingrad. De nazi’s hadden op een aantal cruciale momenten de mogelijkheden hele legergroepen gevangen te nemen en dus aan de sovjets te onthouden door ze in te sluiten. Dat gebeurde vaak echter zo laat, dat aanzienlijke eenheden wisten te ontkomen om de Duitsers in de toekomst te bestrijden. Die fouten zijn vaak te wijten aan de bemoeizucht van Hitler, die zonder problemen tegen zijn generaals in gaat.
De vraag is echter wat de grootste fout tijdens Operatie Barbarossa was. Daarover wordt veel gediscussieerd. Het gaat om het volgende: Pruisische (dus niet: nazi-) militaire doctrine schreef voor de vijand op zijn krachtigste punt aan te vallen, dat gebeurde echter niet; de Duitse legergroepen werden niet verenigd in een all-out offensive tegen Moskou of Leningrad. In plaats daarvan beval Hitler grote legergroepen naar het zuiden, naar de olievelden van de zuidelijke Kaukasus en naar Stalingrad.
Hitler koos niet voor een offensief tegen Moskou, wat de Duitse overwinnig een stuk waarschijnlijker had gemaakt. Niet per se omdat de val van Moskou de val van de Sovjetunie zou betekenen, maar wel omdat het Duitse leger dan geconcentreerder zou blijven. In plaats daarvan stuurde er op aan Hitler de bemanning van de duizenden kilometers lange frontlinie nog verder te verdunnen door zowel het noorden als het midden leeg te zuigen van manschappen en materieel. Bijna de helft van alle manschappen aan het Oostfront wordt naar het Zuiden verordonneerd om deel te nemen aan Fall Blau, het zuidelijke zomeroffensief. Dat maakte de Duitse linies in de noordelijke en midden-sectoren van het front kwetsbaar. Tegelijkertijd is er iets te zeggen voor Hitlers manoeuvre, aangezien de aanvoerlijnen tussen bijvoorbeeld de Roemeense olievelden en het front niet alleen langgerekt waren, maar de aanvoer zelf ook niet voldoende was. Bovendien zou een succesvolle bezetting van de olievelden in de Kaukasus de Russen van een belangrijke levensader afsnijden. Hetzelfde gold voor de inname van het industriële Stalingrad. Uiteindelijk zal de Slag om Stalingrad alle operaties aan zuidelijke Oostfront domineren.
De Slag om Stalingrad is vermoedelijk de bloedigste en grootste landveldslag in de oorlogsgeschiedenis. In totaal vallen ongeveer twee miljoen slachtoffers tijdens de tweehonderd dagen die de slag duurt. Aan beide kanten bedragen de verliezen in doden, gewonden en vermisten ongeveer een miljoen.
De aanval wordt ingezet op een moment dat de nazi’s nog steeds aan de winnende hand zijn, maar geen grote (terrein)winsten meer boeken. Het sovjet-verzet heeft zich geconsolideerd en de sovjets kiezen regelmatig het tegenoffensief, zonder veel effect overigens. Problematisch voor de nazi’s is wel hun gebrek aan reserves. Voor de invasie van de Sovjetunie waren praktisch alle beschikbare middelen in mens, dier en materieel ingezet. Verliezen konden moeilijk aangevuld worden, wat tot een gestage afname van de Duitse militaire kracht leidde. Ondertussen wordt het militaire potentieel van de Russen steeds groter. In 1943 zal de Russische economie zelfs meer oorlogsmateriaal produceren dan de Duitse.
De ogen van de hele wereld zijn gericht op Stalingrad. Er wordt alom gevreesd dat als Stalin er niet in slaagt de stad met zijn naam vast te houden, de Duitse opmars door Rusland niet meer te stuiten is. De Britten vrezen zelfs voor India. Maar Stalingrad zal uiteindelijk door de Russen heroverd worden.
De slag die tweehonderd dagen duurt – van 23 augustus 1942 tot 2 februari 1943 – is een keerpunt in de oorlog. Zoals alle grote veldslagen is het namelijk een uitputtingsslag – een slag die de Duitsers, die alles al gegeven hebben, niet kunnen winnen. Zeker niet omdat strijdkrachten uit heel Rusland, zelfs vanuit oostelijk Siberië, naar Stalingrad worden gestuurd. Vanaf februari 1943 zijn de Duitsers aan het Oostfront in het defensief geduwd. Hitler had zich blindgestaard op de stad die de naam van zijn vijand droeg.
Wat er gebeurt is in zeer grote lijnen dit: de nazi’s naderen de stad en proberen de verdedigende krijgsmacht te omsingelen en onschadelijk te maken door een tangbeweging. Dat lukt, maar de tang wordt niet volledig gesloten, waardoor een groot deel van de sovjet-strijdkrachten de mogelijkheid krijgt te vluchten naar Stalingrad. Deze defensiemacht zullen de Duitsers later tegenover zich vinden. Ondertussen bombardeert de Luftwaffe de stad, wat geen goed idee is. Er vallen weliswaar tienduizenden burgerdoden maar het bombardement breekt de wil om te vechten niet. Dat doen massabombardementen op civiele doelen bijna nooit, daarom is Totale Krieg ook zo’n bizar slecht concept. Wat het bombardement wel doet, is van Stalingrad een puinhoop maken. Vrij letterlijk. En dat betekent dat straten door puin gebarricadeerd zijn, wat een enorm voordeel voor de verdedigers is.
Nadat tienduizenden sovjet-soldaten krijgsgevangen zijn gemaakt – de tangbeweging was ook niet zonder succes – trekken de nazi’s richting de stad. Tegen een enorme prijs in mensenlevens vechten ze zich heel langzaam een weg richting de Wolga, waaraan Stalingrad gelegen is. De sovjet-verdedigers worden steeds verder naar de rivier gedrongen. Uiteindelijk doen ze dat echter opzettelijk. Het plan van de Russen is namelijk om óók een tangbeweging toe te passen, zo hopen ze de nazi’s die zich een weg de stad invechten in de flanken en daarna in de rug aan te vallen. Doel is om het Duitse leger te omsingelen. Dit plan slaagt. Nadat de Russen de Duitsers de mogelijkheid geven steeds verder de stad in te trekken – waarbij in een stadsoorlog als deze niet om gebouwen maar om kamers en verdiepingen wordt gevochten – zitten de aanvallers in Stalingrad gevangen. Van de bijna honderdduizend Duitse krijgsgevangenen in Stalingrad, zullen er maar vijfduizend terugkeren. Vijfenzeventigduizend van hen zullen in de eerste drie maanden na gevangenneming om het leven komen. Dit is het eerste Duitse verlies dat door de nazi-propaganda als zodanig erkend wordt. Het Derde Rijk is vanaf dit moment de oorlog aan het verliezen. Een soldaat die er gediend had, ontkende dat Stalingrad de hel was. “Dit is tien keer erger dan de hel.”
Het verlies van Stalingrad en het mislukken van operatie Barbarossa zijn belangrijke aanwijzingen voor een antwoord op de vraag waarom nazi-Duitsland de oorlog heeft verloren. De voornaamste daarvan is gelegen in de nazi-ideologie. Het onderschatten van de vijand omdat de kwaliteiten van de vijand door ideologie vastgelegd zijn, maar niets te maken hadden met de werkelijkheid, is dodelijk. Tien miljoen sovjet-burgers en -militairen kwamen om door oorlogshandelingen tijdens de invasie. Dat de invasie is tegengehouden en de Tweede Wereldoorlog werd gewonnen door de Geallieerden, had veel te maken met dit offer. De Duitse legermacht in het Westen was zwaar uitgedund om de verliezen aan het Oostfront goed te maken. De Duitse militaire macht werd er überhaupt sterk door aangetast. Stalingrad is een keerpunt in de oorlog, omdat het de nazi’s zodanig verzwakte dat hun situatie met de dag hopelozer werd.
Hitler zag midden 1942 al dat hij de Russische kracht had onderschat. Toch ging hij door en liet hij het conflict rondom Stalingrad nog verder escaleren. Eén leider met waanbeelden en dovemansoren voor zijn generaals, gekoppeld aan dictatoriale macht, dat is een van de belangrijkste redenen waarom Duitsland de oorlog verloor. Het Russische offer is één van de belangrijkste redenen waarom wij in vrijheid kunnen leven. De nazi-gelijkenis van de Sovjetunie vóór, gedurende en na de oorlog, doet daar weinig aan af.
