Wierd Duk reist, exclusief voor TPO.nl, door de Oekraïne en doet daarvan zo vaak mogelijk verslag. Deze reis werd mogelijk gemaakt door uw donaties via crowdfundingsplatform Yournalism.nl.
Als Vasja is uitgeraasd over de ‘joden’ in de Oekraïense regering (‘Die het land naar de afgrond drijven’), over de ‘joden’ die het in Europa en de Verenigde Staten voor het zeggen hebben, over de ‘leugen van de Holocaust’ en over de noodzaak om het Oekraïense volk voor ‘verderfelijke buitenlandse invloeden’ te beschermen, klinkt in de bandbus luid gejoel en gelach.
“Vasja, man, welke indruk moeten onze gasten wel niet van ons krijgen? Dat we fascisten zijn ofzo?”
We zijn in een wrakkige personenbus op weg van Kiev naar Odessa, wat betekent: we rijden bijna 500 kilometer langs eindeloze besneeuwde velden. Aan boord: de ‘patriottische’ Oekraïense folkrock-band Gaidamaki. Triporganisator, volkszanger, propagandist en zelf verklaard Hitler-fan Vasja. Een oudere meneer met een opvallende krulsnor die hij ’s avonds in de kleuren van de Oekraïense vlag zal verven. De Russisch-Nederlandse filmmaakster Masja Novikova – en ik.
In het zuidelijke Odessa, op het plein aan de rand van de befaamde trappen naar de haven, die dankzij Sergej Eisensteins film Pantserkruiser Potjomkin (1925) legendarisch werden, zal Gaidamaki die avond optreden op de ‘Den Sobornosti’, de ‘Dag van de (spirituele) Eenheid’. Samen met twee andere rockbands, die opereren in hetzelfde politiek geëngageerde genre.
Dit zijn interessante mannen en niet alleen omdat ze afwijkende kozakkenkapsels dragen en om 9 uur ’s ochtends al wodka drinken en sterk geurende broodjes met vis eten. Gaidamaki is populair in Oekraïne en de band treedt ook met regelmaat op voor de Oekraïense diaspora in het buitenland. Om iets te begrijpen van de golf van patriottische euforie die dit land overspoelt sinds de gebeurtenissen op de Maidan, de Russische annexatie van de Krim en de oorlog in het Oosten moeten we de Hitler-citerende blonde Vasja verdragen (gelukkig valt hij al snel in slaap) en ons oor te luisteren leggen bij de andere – veel minder extremistische – passagiers.
Bij Maksim Boiko bijvoorbeeld, trombonist en zanger. Ook hij draagt, net als Vasja, een groene legerjas met het blauwgele insigne MoezBat (‘Moezikalni Bataljon’). Bands als Gaidamaki zien zichzelf als tijdelijke militairen, als medestrijders tegen de ‘Russische agressor’. Zij treden op aan het front voor de Oekraïense troepen en hopen hen op die manier een hart onder de riem te steken.
Hoewel in steden als Kiev en Odessa niets is te merken van de gevechtshandelingen in de oostelijke gebieden, is Oekraïne na twee jaar van onrust en geweld duidelijk een gemilitariseerde samenleving. De staatstelevisie doet niets anders dan te berichten over de toestand in de ‘zone ATO’, de zone waar de ‘antiterroristische operaties’ plaatshadden totdat met de akkoorden van Minsk een wankele wapenstilstand van kracht werd. Reportages gaan over de gewonden en de doden, over de ‘helden van Oekraïne’, de opstand op de Maidan wordt uit den treure besproken en weer besproken en opnieuw geanalyseerd. En er wordt veel gescholden op Vladimir Poetin, de Russische president die in de ogen van de Oekraïners de kwade genius is achter alle ellende.
Jonge Oekraïense mannen, zoals de leden van Gaidamaki, lopen rond in militaire kleding. En velen radicaliseren, geen wonder, want iedereen kent wel iemand die aan het front heeft gediend of zich daar nog bevindt, gewond is geraakt of is gesneuveld. Veel Oekraïners die ik spreek voelen zich in de steek gelaten door het Westen. Door Europa dat via de EU een associatieverdrag met Kiev wilde en zoveel beloofde (zie ook: Hans van Baalen, Guy Verhofstadt). En door Amerikaanse haviken als John McCain, die Kiev telkens het Navo-lidmaatschap in het vooruitzicht stellen zonder te kunnen leveren. Toen het erop aankwam en Oekraïne met de wapens moest worden verdedigd, stond het land er alleen voor.
Maksim Boiko wil maar weinig met Europa te maken hebben. “Dat associatieverdrag hoef ik ook niet. We hebben op de Maidan gevochten voor een onafhankelijk Oekraïne, los van Rusland maar ook los van Brussel. Dat beeld dat bij jullie overheerst dat de Maidan een revolte was voor Europa klopt wat mij betreft helemaal niet.”
Vasja is wakker geworden en begint weer te oreren. “Al die joden in onze regering, de Groysmans en de Valzmanns en die Jatsenjoek, ze zijn gewoon stropoppen van het Westen. Oekraïne moet zuiver blijven. Daarom moeten we onze kinderen vanaf het begin opvoeden, met pattriotische volksliedjes. Eigenlijk vind ik die rockmuziek van tegenwoordig helemaal niks. Het is niet wat we in deze tijd nodig hebben.”
Dan besluit Vasja om uit z’n hoofd en met galmende stem gedichten van de geliefde Oekraïense dichter Taras Sjevtsjenko te declameren. Bij de andere bandleden doet intussen de wodka z’n werk. Ze protesteren nog een beetje wegens Vasja’s obsessie met de ‘joodse vijand’. Maksim: “Vasja, ik moet ook niets van die joodse kongsi hebben, maar houd nou eens je mond over Hitler.”
Dan vallen de muzikanten een voor een in slaap. Vasja mokt nog wat en zwijgt.
Ik bespreek met Masja Novikova, die al decennia in Nederland woont en vloeiend Nederlands spreekt, de situatie in de bus. “Die maffe Vasja doet er alles aan om de Russische propaganda over de fascistische Oekraïners te bevestigen,” zeg ik. “Poetin kan tevreden zijn.”
Masja draagt de Oekraïense nationale zaak een warm hart toe en baalt van de gesprekken. Ook omdat de bandleden van Gaidamaki dan weliswaar geen fans zijn van Hitler, maar wel makkelijk meegaan in het complotdenken over ‘de joden’. “Tja, we zijn hier in de voormalige USSR en daar is bijna iedereen een antisemiet,” zegt ze.
Dat moet ik beamen. Hoe vaak heb ik mij tijdens mijn langjarige correspondentschap in Rusland niet verbaasd over het kennelijk volstrekt vanzelfsprekende antisemitisme in de samenleving, ook onder de in het Westen bewierookte leden van de ‘intelligentsia’. De joden krijgen in tijden van crisis altijd van alles de schuld, ook nu hier in Oekraïne.
Tbilisi en Odessa zijn de leukste, meest kleurrijke en interessante, de meest ‘levendige’ steden in de voormalige Sovjet-Unie. Odessa kent een geschiedenis als kosmopolitische havenstad aan de Zwarte Zee en de Odessieten staan bekend om hun ‘joodse’ humor. Ooit was in de stad van de schrijver Isaac Babel een derde van de bevolking joods. Nu zijn het er nog ongeveer 40.000. Zij bleven, ondanks de oorlog in het Oosten en ondanks de tragedie die zich hier in mei 2014 afspeelde.
Destijds kwamen tientallen pro-Russische demonstranten om het leven – en honderden raakten gewond – toen zij het Dom Profsojoezov, het ‘Huis van de Vakbonden’ werden ingejaagd en door Oekraïense nationalisten werden bekogeld met Molotov-cocktails. De beelden waren schokkend: van de jonge meisjes, uitgedost in de kleuren van de Oekraïense vlag, die flessen vulden met benzine uit jerrycans en de zelfgemaakte Molotov-cocktails doorgaven aan hun gemaskerde en met knuppels bewapende vriendjes. En later, van de vele zwart geblakerde lijken in het gebouw: de ongelukkigen die niet aan het vuur wisten te ontsnappen.
Al in de maanden voor de brand was het in Odessa, een overwegend Russischtalige stad, onrustig. Telkens kwam het tot ongeregeldheden, maar die datum – 2 mei 2014 – is een trauma geworden. Het Dom Profsojoezov staat er nog altijd geblakerd bij en wordt deels afgeschermd door een opgetrokken muur.
Voor de meeste jongeren die ik ’s avonds spreek op het plein waar Gaidamaki en andere bands optreden zijn de gebeurtenissen van destijds part of the deal. “Ja, het is altijd verschrikkelijk als er doden vallen,” zegt de bebrilde Andryi. “Maar wij zijn in oorlog met Rusland en die pro-Russen zijn onze vijanden. Zij kwamen die dag met speciale treinen naar Odessa om ons te provoceren.”
De belangstelling voor het concert op de Dag van de Eenheid is niet bijster groot. Dat kan te maken hebben met het feit dat het minifestival in de open lucht wordt gehouden, bij -10 graden Celcius. Slechts een paar honderd fans hebben zich verzameld, maar met hun enthousiasme doen zij de geringe opkomst al snel vergeten. Een horde jongens pogoot woest met ontbloot bovenlijf voor het podium, alsof we hier niet met z’n allen staan te blauwbekken.
‘Slava Ukraini!‘, klinkt het met regelmaat – tussen de nummers door – vanaf het podium: ‘Glorie aan Oekraïne!’. Massaal komt dan het antwoord uit het publiek: ‘Heroyam Slava!’ (‘Glorie aan de helden!’). De groet is de slogan van de huidige nationalistische revolutie. Hij is in sommige kringen omstreden omdat ook nazi-getrouwe Oekraiense nationalisten de groet tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikten. Maar wie nu ‘helden’ roept, denkt aan de slachtoffers op de Maidan en aan degenenen die sneuvelden aan het front in het Oosten.
Ik zie hoe jongemannen elkaar bij de onderarm vatten, de manier waarop leden van het radicaal-rechtse bataljon Azov elkaar begroeten. Azov en vele andere vrijwilligersbataljons, waarvan enkele een radicaal-rechtse reputatie hebben, zijn onder nationalistische jongeren bijzonder populair. Verwonderlijk is dit niet, het waren deze bataljons die voorop gingen in de strijd tegen de pro-Russische separatisten toen het gedemoraliseerde en chaotisch opererende Oekraïense leger het lelijk liet afweten.
Jongeren, vaak met een Oekraïense vlag om hun schouders, vormen naast het podium met kaarsjes de tekst: ‘Wij zullen overwinnen’. “Als Poetin ergens in is geslaagd,” zegt een van hen, “dan is het om ons te verenigen en vastbeslotener te maken.”
Dan betreedt Gaidamaki als laatste band het podium. De dampende fans op het plein grijpen elkaar bij de hand, vormen een kring en dansen zo op de mix van reggae, folk en hardrock. Jong en oud, met en zonder bovenkleren, dronken en nuchter: samen trotseren ze op deze ‘Dag van de Eenheid’ de kou – en de angst, want ook al is het nu vredig in Odessa, de oorlog, zoveel is mij wel duidelijk geworden tijdens ons verblijf, spookt permanent door de hoofden van de Oekraïners.
De volgende dag blijkt Gaidamaki vertrokken naar een optreden in een andere stad en zitten we met Maksim van de groep Druzhe Musyka en diens bandleden in de bus naar Cherson, zo’n tweehonderd kilometer naar het Oosten. Drie jonge muzikanten van begin 20, studenten aan het conservatorium van Odessa, en hun oudere zanger/gitarist Maksim (36). Die wil alleen in het Oekraïens met ons praten. Nu begrijpt Masja die taal, die erg op Russisch lijkt, grotendeels. Maar ik moet het toch echt met m’n kennis van het Russisch doen.
Met dergelijke typische post-Sovjet problemen had ik ook vaak in andere voormalige Sovjet-republieken te maken. In de Kaukasus, maar vooral in de Baltische landen. Mensen die vloeiend Russisch spreken weigeren ineens de taal van de ‘vijand’ nog te gebruiken. Later zal blijken dat Maksim een Russische vader heeft en de taal gewoon machtig is.
Deze wat gezette, kleine man met dun blond vlashaar en uitpuilende ogen verandert op een podium in een echte persoonlijkheid. Maar dat weten we nog niet als we Maksim spreken in de bus. Hij heeft vooral emotionele herinneringen aan optredens met zijn band in de zone ATO, voor de Oekraïense troepen. “Je merkt hoe wij met onze muziek die jongens bijna weer tot leven kunnen wekken, hoe ze weer hoop krijgen en nieuwe energie.”
Maksim ziet zichzelf als een agitator, die als muzikant de opdracht heeft om in deze tijd van oorlog een politieke boodschap te verkondigen. Die komt erop neer: blijf met je poten van Oekraïne af.
De liefde voor hun land zit in het bloed van deze jongeren. Maksim is niet de enige die lang kan uitweiden over hoe ooit de historische Oekraïense leiders, de hetmannen van de Oekraïense kozakken, “precies wisten wat het volk nodig had en als een soort vaders waakten over hun onderdanen”.
Het zijn dit soort geromantiseerde verhalen, waarop deze nieuwe generatie nationalisten haar eigen ideologie baseert, waarin mythes en legendes en feiten door elkaar heenlopen. De lege vlaktes van Oekraïne spelen daarin een rol, evenals de lonkende Zwarte Zee, de teksten van Oekraïense nationalistische dichters, naast de gedachte een economie in te kunnen richten die, los van West en Oost, zich in eerste instantie richt op de behoeftes van de burgers.
In Cherson is kort geleden Lenin van zijn sokkel op het centrale plein gehaald. Ervoor in de plaats kwam de Oekraïense vlag, met ervoor een eerbetoon aan de gevallenen van de Maidan. Dit is met bijna driehonderdduizend inwoners een typische Sovjet-provinciestad, waar het leven een ander tempo heeft. Meisjes – bontmuts op het hoofd – flaneren hier nog hand in hand over straat, de mannen trekken zich geen moer aan van de kou en staan met open jas en zonder handschoenen op straat te roken en te drinken, en ’s avonds zit in Dom Koeltoery, het Huis van de Cultuur – waar de verwarming nauwelijks werkt – iedereen dik ingepakt in de oude zaal te wachten op de bands.
Vasja is vanavond ceremoniemeester. Vanzelfsprekend laat hij zich de kans niet ontgaan om wat gedichten van Sjevtsjenko voor de dragen – tegen het eind van elke strofe lijkt hij bijna op z’n Noord-Koreaans in huilen uit te barsten – en ook besluit hij om zelf te zingen, begeleid door een geluidsband. Een fantastische stem heeft Vasja wel, dat moet gezegd.
Een groepje jongens en een enkel meisje heeft zich van de rest van het pubiek afgescheiden. Ze hebben de vlag van Azov bij zich en dragen t-shirts waarop staat dat zij de civiele tak van het bataljon in Cherson vertegenwoordigen.
Wat dit precies betekent, kunnen ze niet goed uitleggen. Maar dat dit echte patriotten zijn is wel duidelijk. ‘Slava Ukraini!’ roept Maksim, die deze avond met zijn jonge band een glorieus optreden verzorgt. ‘Heroyam Slava!’ brullen de jongens als uit één mond. Niet één keer, maar vele keren. Het dreunt door de zaal.
Masja Novikova heeft er gemengde gevoelens over. Zij berichtte als filmmaakster over de oorlogen in de voormalige Sovjet-Unie. Zij was op de Maidan en in het Oosten, ze kent de Russen en de Oekraïners door en door en is net als ik nog steeds verbijsterd over het feit dat deze volkeren met elkaar in oorlog zijn. Alles hadden we verwacht: Tsjetsjenen tegen Russen, Balten tegen Russen, eventueel Georgiërs tegen Russen – die scenario’s behoren allemaal tot de mogelijkheden. Maar Oekraïners die met Russen een gewapende strijd uitvechten, dat is echt een hele slechte grap.
“Deze jongens hadden buiten moeten spelen,” zegt Masja. “Hoe oud zijn ze nou helemaal? En nu staan ze hier en praten over de oorlog en het slagveld en roepen ‘glorie aan de helden’.”
Een van de jongens was zelf aan het front. Hij is de stoerste in de groep, zoals hij daar rechtop staat in z’n trainingspak, als staat hij in de houding, terwijl de anderen springen en joelen. Door het lawaai en zijn slechte Russisch kan ik niet goed verstaan wat de jongen vertelt over zijn ervaringen met Azov. Het doet er ook weinig toe: oorlog is oorlog, je doodt of je wordt gedood.
Dan moeten we van ceremoniemeester Vasja allemaal gaan staan. Het concert is afgelopen. De drie bands van deze avond staan nu gezamenlijk op het podium. Vasja bedankt de organisatoren en het publiek in Cherson en heft dan het Oekraïense volkslied aan. Meerstemmig galmt het door het Huis van de Cultuur. Een aantal mensen heeft de hand op het hart gelegd. Iemand zwaait met een vlag. De groep militairen, die een van de voorste rijen bezetten, zingt uit volle borst mee. Vasja dirigeert een beetje halfhartig de zaal, hij heeft z’n rechtervuist gebald. Als die Vasja niet zo’n idioot was met z’n krankzinnige liefde voor Hitler, dan was dit een typisch kippenvelmoment.
Het volkslied is afgelopen. “Eén Oekraine! Verenigd en vrij!”, roepen de jongens van Azov naast ons. En nog een keer, en nog een keer. Maksim zwaait vanaf het podium. “Wij geven met onze muziek hoop en nieuwe energie,” had hij gezegd. Hij had gelijk, dat kan niemand ontkennen.
Wierd Duk reist, exclusief voor TPO.nl, door de Oekraïne en doet daarvan zo vaak mogelijk verslag. Deze reis werd mogelijk gemaakt door uw donaties via crowdfundingsplatform Yournalism.nl.
