Laten we zijn muziek, maar ook zijn persoonlijkheid op handen dragen; Jaap van Zweden. Je kunt immers een fanatieke topcoach zijn en toch beschaafd door het leven gaan. Jawel, Louis van Gaal en andere opportunistische, schreeuwende sportcoaches.
Wekelijks kijk ik nu al gefascineerd naar Jaap van Zweden, een Hollandse maestro op wereldtournee. Ondanks dat er deze Ivo Niehe productie niet perfect is. Nog twee afleveringen te gaan in deze zevendelige documentaireserie die Van Zweden een jaar lang volgt op zijn wereldreizen langs de betere orkesten van de wereld.
Recensent Kraak schreef in de Volkskrant dat het wat hem betreft bij één aflevering mocht blijven: “Van Zweden eist het uiterste van zichzelf én van anderen – dat hoef je niet meer dan twee keer te horen.”
Niet waar: we kijken elke week weer naar PSV, Feijenoord en Ajax, doen dagelijkse dezelfde rituelen, tikken bijna dezelfde zinnen en eten dezelfde lekkere boterhammen. Een miljoen Nederlanders verspilt dagelijks een uur van het kostbare leven aan het oergezellige DWDD. En al die geroemde tv-series lijken voor mij op elkaar.
Dus verheug ik me wekelijks weer op drie kwartier met Jaap van Zweden, van concertzaal naar vliegtuig en tussendoor steeds even naar huis. Van de fraaie combinatie van zoveel virtuositeit en fanatisme krijg ik niet snel genoeg.
Het werd allerwegen als ‘toeval’ gezien dat de serie net begon toen bekend werd dat Van Zweden de baas wordt van het New York Philharmonic. Maar de jongste aflevering ging al uitgebreid in op de onderhandelingen door de manager van Jaap van Zweden, Nicholas Mathias. Maanden geleden opgenomen.
Een ‘force of nature’ (oerkracht) noemde Mathias de Nederlandse topdirigent. Hij is daarmee de zoveelste die de energie, kracht en toewijding van de dirigent roemt. Dat het fanatisme van Van Zweden zich volledig richt op de inhoud van de muziek is genoegzaam te zien. Dat in tegenstelling tot Van Gaal en andere sportcoaches met hun negatieve prietpraat; voortdurend in de weer met bijzaken, met hun smoezen als het minder gaat en hun gebedel om steeds duurdere spelers. Vorm en inhoud van hun tenenkrommende taal en uitingen perfect bij elkaar en des te meer in dit Trump-tijdperk. Onfatsoen als attractie.
Van Zweden moppert ook met enige regelmaat, bijvoorbeeld dat hij te weinig tijd heeft om te oefenen. Maar reservedirigent Peter Biloen knapt veel vuil werk op. “Altijd gelazer met nieuwe muziek”, bromt Van Zweden ook als de partituur weer te laat gereed is.
Dan vlamt de Amsterdamse humor op. Zo grapt hij bij de passage waarin de moderne componist de malle vondst deed dat er met een 2 euro muntstuk getikt moet worden tegen instrumenten: “Mag het geen 1 euro munt zijn?”
Maar als we na afloop Van Zweden dan in beeld zien met de componist, zijn beiden louter overgelukkig met het resultaat; geen onvertogen woord komt eruit. Ze hebben het toch maar mooi gelapt. Weer een perfecte voorstelling, het houdt niet op!
Dat heet ‘fatsoen’, prettig ouderwets, zelfs als façade. Van deze houding van Van Zweden kan een Louis van Gaal met z’n grote mond nog heel veel leren: je kunt ook bloedfanatiek zijn en je beschaafd gedragen.
Niet dat het allemaal even ingetogen hoeft te zijn. Van Zweden werd ook door schade van een soms te grote mond wijs: een lid van een BBC-orkest zei hem ‘al zes keer’ een stuk gespeeld te hebben – dus niets meer te kunnen leren. Van Zweden had hem toegebeten: “Dan wordt het tijd dat je het nu eens zuiver doet.”
Leermomentje, bekende Van Zweden, die ook qua taal niet elitair is. Volgens zijn vrouw Aaltje verneemt Jaap niet graag dat hij vroeger zo vreselijk plat Amsterdams sprak. Dat horen we nog aan zijn vader die Jaap op het pad zette als violist. “Wat hep’ie een mooi jassie an”, zei pa in het voorbijgaan na een concert.
De flashbacks naar die beginperiode van Jaaps loopbaan als jonge violist in Amsterdam zijn fraai. We zien een toen nog knappe krullenbol en vernemen prachtige verhalen: “Ik ben geboren op het podium, op mijn zevende gaf ik al concertjes op de kaartvereniging van mijn vader.”
En die vader: “Hij trad overal op, de boksvereniging, bij de oudjes van dagen. En een keer in het Vondelpark, daar wilde hij niet meer van het podium af. Zijn lerares moest het podium op komen om hem er af te sleuren. Toen was-ie acht.”
De stijl van Ivo Niehe tekent ook deze productie van Niehe Media. Waar zijn de rafelrandjes van Jaap van Zweden in zijn werk, relaties met muzikanten en componisten en zijn op het oog perfecte huwelijk? En hoe is het materieel gesteld, buiten die welverdiende Porsche en woning op Zuid? Waarom overal louter vervoering, complimenten, eclatant succes en altijd weer een staande ovatie? Het gaat nooit fout, zelfs de autistische zoon is een zegen voor het leven want die zet aan tot goeddoenerij met het Papageno huis. Waar blijven de kritische vragen? De twijfels, rimpelingen of zelfs zwarte kanten in dit leven van de dirigent? Om nog maar niet te spreken van het voorspelbare camerawerk en regiewerk.
Deze serie over van Zweden mist vooral qua vorm veel van wat Vpro-documentaires zo bijzonder maakt zoals nu weer Langs de oevers van de Yangtze met de even studentikoze als nieuwsgierige fotograaf Ruben Terlou en regisseur Maaik Krijgsman.
Al had documentaireserie over Jaap van Zweden beter gekund, toch flikt Ivo Niehe het weer om op het juiste moment de juiste persoon zo uitgebreid in beeld te brengen. Mooier nog: al een jaar lang geduldig te volgen. En AvroTros gooide er een sloot belastinggeld tegenaan om deze serie te laten maken, na eerdere successen met series over het Concertgebouworkest, Het Nationale Ballet en De Nationale Opera. Jaap van Zweden, een Hollandse maestro op wereldtournee zal nog uitgezonden worden als zowel AvroTros als Ivo Niehe al lang en breed het leven gelaten hebben, een nu al historische verdienste.
Nog twee afleveringen Jaap van Zweden te gaan. Kijken dus donderdagavond, genieten van cultuur op televisie van de publieke omroep AvroTros. Ik weet het, hartstikke politieke correct, sorry…
