Het is Super Sonntag in Duitsland. In drie deelstaten kunnen bijna 13 miljoen kiezers hun stem uitbrengen voor de regionale parlementen. Maar de verkiezingen gaan over veel meer dan regionale problemen: voor het eerst sinds de vluchtelingencrisis uitbrak kunnen burgers massaal een oordeel vellen over Angela Merkels ‘Wir schaffen das’. De nog jonge, rechts-populistische anti-immigratiepartij Alternative für Deutschland (AfD) wil profiteren.
André Poggenburg (41) – sluik haar, bruin pak, stropdas – mag graag provoceren. Zo gebruikt de lijsttrekker van Alternative für Deutschland (AfD) in de deelstaat Saksen-Anhalt graag de term Widerstand – verzet. ‘De AfD ziet zichzelf als de partij die een stem geeft aan het Duitse volksverzet tegen het heersende partijenkartel. Daar hebben we ook de straat bij nodig’- het is zo’n typische uitspraak die bij veel politiek-correcte Duitsers de haren ten berge doen rijzen. Dit is volgens sommigen het jargon van extreem-rechts, dat bij de AfD een nieuw onderdak zou hebben gevonden.
Dat Poggenburg kort geleden het podium deelde met een erkende neonazi – en dat om die reden een aantal AfD-leden uit protest de partij verliet – is voor Duitse media het bewijs: zie je wel, dit is een wolf in schaapskleren, Poggenburg speelt de keurige huisvader maar hij is in werkelijkheid een ‘knallharter Rechtspopulist’. Tegen Poggenburg liep bovendien een arrestatiebevel wegens het niet nakomen van betalingsverplichtingen. Ook over dat feit werd in de media uitgebreid bericht. Poggenburg vindt al die kritiek vanzelfsprekend flauwekul. De selfmade ondernemer die z’n rechterduim mist na een ongeluk bij het zagen, ziet zichzelf als een oprechte vertegenwoordiger van de werkende klasse. ‘Ooit konden die bij de SPD terecht, maar nu zijn zij onze kiezers.’
Wat is die AfD voor een club? In 2013 begon de AfD als een beweging van nogal saaie economie-professoren met kritiek op de euro. Maar de partij liep vast in interne ruzies en werd uiteindelijk overgenomen door de nationaal-conservatieve vleugel, onder leiding van een nog jonge vrouw uit het Oosten, Frauke Petry (40). Die heeft goed gekeken naar de strategie van collega’s als Wilders en Le Pen. Petry begrijpt dat je met een agenda, die zowel euro- als islam-kritisch is – en die oproept tot een immigratiestop – een enorm potentieel kunt aanboren. In de politiek-correcte Bondsrepubliek werden deze kiezers tot nog toe immers niet of nauwelijks bediend. De partijleidster slaat in tv-talkhows, waarin zij steevast hard wordt aangevallen, flink van zich af. Petry scheidde recent van een dominee, die haar rechtse teksten niet meer trok, en heeft nu een relatie met een hardliner in de partij. Als geen ander kan zij haar kiezers het gevoel geven dat de ‘Lügenpresse’, de ‘leugenachtige media’, de AfD geen eerlijke kans bieden.
Die rol van outsider cultiveren AfD-politici. Petry maakte van de AfD een vergaarbak voor de emoties van grote groepen Wutbürger (‘boze burgers’): van afvallige conservatieve christen-democraten tot boze jongemannen in de voormalige DDR, van wie een aantal er ‘bruine’ sympathieën op nahoudt.
Onder druk van de vluchtelingencrisis heeft Petry’s AfD in snel tempo wortel kunnen schieten. In Saksen-Anhalt zal de partij vandaag mogelijk rond de 18 procent van de stemmen binnenslepen. Dat aantal illustreert, volgens Poggenburg, de bereidheid onder grote delen van de bevolking in de voormalige DDR om een proteststem af te geven. ‘Wij hebben 25 jaar geleden, toen de Muur viel, al laten zien dat je met burgerverzet een systeem ten val kunt brengen,’ zegt Poggenburg in het partijkantoor in de ‘Landeshaupstadt’ Maagdenburg. ‘Hopelijk gaat van de AfD in Saksen-Anhalt een landelijk signaal uit: namelijk dat de Merkel-koers moet worden gestopt’.
Ik spreek Poggenburg kort voor een verkiezingsbijeenkomst in zalencomplex Halber 85. Hij zal die avond in zijn – overigens nogal fletse – rede letterlijk citaten uit ons gesprek herhalen. Zoals: ‘Wij eten al tijden het menu dat Merkel voor ons heeft besteld. Maar wij betalen er aan mee, dus willen we ook meebeslissen.’
De avond is georganiseerd door het rechtse politieke maandblad Compact. Dat staat onder leiding van Jürgen Elsässer, die zichzelf omschrijft als een ‘dwalende kiezer’. Elsässer, die door zijn linkse tegenstanders een ‘rechtse hetzer’ en ‘rattenvanger’ wordt genoemd, was ooit uiterst links, stemde op de Groenen, had iets met de Piraten en kwam uiteindelijk bij de AfD uit, hoewel hij geen partijlid is.
Elsässer ziet zichzelf als de intellectueel die het vermeend verwaarloosde deel van het Duitse electoraat – meest laagopgeleid, mannelijk, blank, kleinsteeds – een stem geeft. ‘Wij zijn een familie en moeten elkaar steunen.’ De eerdere, pro-Amerikaanse koers van de AfD onder de inmiddels vertrokken econoom Bernd Lucke was, volgens Elsässer, ‘fout’. De huidige Amerika-kritische en pro-Russische retoriek van de AfD, die vooral goed aansluit bij de emoties van veel Oost-Duitsers, bevalt hem beter. Elsässer vermengt in zijn teksten rancune jegens de ‘gevestigde orde’ met complottheoriëen en fantasiën over een ongerept Duitsland, dat door de roekeloze besluiten van de ‘criminele kanselier’ Angela Merkel zou worden ondermijnd. Bijvoorbeeld doordat Merkel de grenzen open stelt voor vele duizenden vreemdelingen uit de Arabische wereld. ‘Merkel is als Hitler: ook die definieerde de wet persoonlijk, zonder zich van iemand iets aan te trekken.’
Lieschke en Poggenburg
De zaal reageert enthousiast. ‘Jawohl!’ klinkt het als Elsässer weer fel uithaalt naar het politieke establishment, dat zich mijlenver zou hebben vervreemd van de ‘gewone man’. De reacties op de rede van André Poggenburg zijn aanmerkelijk minder geanimeerd. De ondernemer die politicus werd, blijkt dan ook een saaie spreker. Poggenburg wijst er, met vet Saksisch accent, op hoe weinig aandacht er in de media is voor de tientallen aanslagen op partijkantoren en ook op individuele AfD-kandidaten. Afgelopen week nog werden in Jena AfD-aanhangers het ziekenhuis in geslagen door Antifa’ (‘antifascisten’). En bij Poggenburg werd recent ingebroken. ‘Alles was kapot geslagen, er waren dreigbrieven achtergelaten, m’n bedrijfsauto was gestolen en mijn hond werd zestien kilometer verderop op de Autobahn teruggevonden: doodgereden,’ vertelt de lijsttrekker. ‘Je moet niet bang zijn als je voor de AfD kandideert.’
Ook het vinden van een plek voor deze bijeenkomst viel nog niet mee. Zalenuitbaters willen het risico niet lopen op een gewelddadige confrontatie tussen AfD-aanhang en Antifa’s. Hartmund Sychla, de baas van zalencomplex Halber 85, kreeg dreigementen uit extreem-linkse hoek. En in een open brief, die werd ondertekend door vertegenwoordigers van verschillende linkse partijen, werd hem afgeraden de avond van Compact en de AfD te faciliteren: ‘Zo niet, dan zullen wij tot een boycot van uw bedrijf oproepen’.
Sychla is woedend. ‘Ik ben van oorsprong een linkse rakker. Maar met dit soort antidemocratische brandstichters wil ik niets te maken hebben. Ik laat mij door hen niet bedreigen.’
Matthias Lieschke is de goedlachse perswoordvoerder van de AfD in Saksen-Anhalt. De man met het sluike, naar voren gekamde haar en de designerbril lijkt de tegenpool van de wat wantrouwige Poggenburg. Waar de lijsttrekker erop hamert dat de AfD niet uit is op regeringsverantwoordelijkheid, maar vooral een ‘luis in de pels’ moet zijn en het geluid van ‘de straat’ moet laten horen, hoopt Lieschke, die een autobedrijf met old timers runt, dat de relaties met andere partijen na de verkiezingen zo snel mogelijk normaliseren. ‘Ik zou liever zien dat andere partijen met de AfD samenwerken, in plaats van ons buiten te sluiten. Dat zal op den duur ook wel gebeuren. Wij moeten gewoon laten zien dat we doodnormale burgers zijn.’
Lieschke (45) heeft grote verwachtingen voor zijn partij. ‘Ik ben behoorlijk gespannen. Stel dat we die 19 procent halen, dat is een enorme verantwoordelijkheid.’ En dat extreem-rechtse imago? Dat is, zegt hij, een ‘frame’ van de media om zijn partij in diskrediet te brengen. ‘Wij accepteren geen neo-nazi’s als lid. Maar je kunt bij AfD-bijeenkomsten moeilijk iedere deelnemer checken.’
Ook sommige kandidaten op de kieslijst lijken niet goed gescreend. Zo bleek in een tv-uitzending dat een aantal van hen elkaar op bepaalde dossiers dramatisch tegenspreekt. Een enkeling had werkelijk geen idee van het AfD-standpunt op sommige thema’s. ‘Dat was onprofessioneel en pijnlijk,’ geeft Matthias Lieschke toe. ‘Maar zoiets overkomt ons geen tweede keer. Al doende leert men.’ Lieschke is moe van alle ‘demoniseringen’. ‘Zodra je durft te suggereren dat Merkel geen serieus plan heeft om de vluchtelingen te integreren, word je in de nazi-hoek geduwd. De media zijn er echt op uit om ons onderuit te halen. Maar ik heb geen moment geaarzeld toen ik besloot om me voor de AfD te gaan inzetten. Ik word gesteund door mijn familie en vrienden, dat is het enige wat telt. Om met die mediahetze om te kunnen gaan zullen we mediatrainers in huis moeten halen.’
De uitkomst van ‘Superwahltag’ kan gevolgen hebben voor Angela Merkels centrum-linkse regering in Berlijn. De bondskanselier staat onder druk, nu de gevolgen van haar vluchtelingenpolitiek overal zichtbaar zijn. Ook in Maagdenburg, waar je in het straatbeeld, dat nog altijd sterk aan de oude DDR doet denken, de groepjes vluchtelingen er eenvoudig uitpikt. ‘Ik durf ’s avonds niet meer de tram in,’ zegt de blonde Bettina Röhle (46), die werkt als verkoopster in een bakkerij. ‘Ik weet niet, ik ben gewoon bang voor die groepjes mannen, voor de manier waarop ze naar mij en mijn puberdochter kijken.’ Bettina vertelt pas wat haar dwarszit als de overige klanten haar winkel hebben verlaten. ‘Voor je het weet vinden ze je een racist.’ Is ze niet domweg bang voor het onbekende? ‘Nee, dat ben ik niet. Ik heb Turkse vriendinnen, ik kom bij hen thuis, was op hun bruiloft. Het gaat me om de aantallen vluchtelingen. Het zijn er zoveel. Ik maak me zorgen.’
Het zijn mensen als Röhle die de traditionele volkspartijen CDU en SPD in snel tempo als kiezers verliezen. Daarom dringen steeds meer prominenten binnen haar eigen partij er bij Angela Merkel op aan om haar halsstarrigheid in de vluchtelingenkwestie te laten varen. Maar Merkel houdt vast aan haar oplossingen: vertrouwen op samenwerking met Turkije, geen bovengrens voor het aantal oorlogsvluchtelingen en een eerlijke verdeling van de asielzoekers over Europa. ‘Maar ons, de burgers, is niets gevraagd,’ zegt André Poggenburg. ‘Wij eten al jaren het menu dat Merkel bestelt.’
‘s Avonds staat buiten Halber 85 een aantal politiebusjes klaar met potige agenten, uit voorzorg na de dreigementen van Antifa’s. Duitse media zijn uitgerukt, maar ZDF, ARD en anderen mogen met hun camera’s de zaal niet in. Zij vertegenwoordigen de ‘mainstream media’, de ‘Lügenpresse’, met wie de organisatoren van Compact ‘slechte ervaringen’ zeggen te hebben. Het publiek is, in weerwil van alle verhalen over de neonazi-sympathiëen van AfD-aanhangers, vooral ‘kleinburgerlijk’: in grote meerderheid mannen, jong en oud, stugge bierdrinkers die je aan elke Duitse Stammtisch kunt ontmoeten. Een enkeling bekent ‘uit nieuwsgierigheid’ op de bijeenkomst te zijn afgekomen. Anderen zijn verstokte proteststemmers. ‘Het is tijd dat we de gevestigde partijen een draai om de oren geven,’ meent Uwe (51), die zijn achternaam niet wil geven.
Opmerkelijk: bijna niemand van de aanwezigen die ik aanspreek wil met zijn of haar volledige naam worden geciteerd. Dat wantrouwen kan een overblijfsel zijn uit de DDR-tijden, toen je wegens een gerucht al in de cel kon eindigen. Het kan ook te maken hebben met de gedachte dat ‘westerse’ media, die van ‘drüben’ (aan de andere kant’), citaten van AfD-kiezers sowieso uit hun verband zullen rukken. Het is, hoe dan ook, een signaal dat deze Duitse burgers geen enkel vertrouwen hebben in de gevestigde orde: niet in de traditionele partijen noch in de media.
Deze ‘Super Sonntag’ moeten deze kiezers hun revanche halen. ‘AfD vor dem Durchbruch’ (‘AfD voor de doorbraak’) is het thema van de avond. Het zou zo maar kunnen. ‘Een kwart eeuw geleden werd hier in Oost-Duitsland al eens een systeem omver geworpen,’ zegt André Poggenburg, verwijzend naar ‘1989’ en de val van de Muur. ‘Wij weten wat je met burgerverzet kunt bereiken.’
In Baden-Württemberg, Rijnland-Palts en Saksen-Anhalt hebben vandaag deelstaatverkiezingen plaats. Op deze ‘Super Sonntag’ staat vooral Angela Merkels vluchtelingenbeleid ter discussie.
In het welvarende, zuidelijk-westelijke Baden-Württemberg, bekend van Porsche, Audi en Bosch regeert de al wat oudere Groenen-premier Winfried Kretschmann. De Groenen lijken hier als grootste partij uit de bus te zullen komen.
In de veel kleinere regio Rijnland-Palts staan twee vrouwen tegen over elkaar: Julia Klöckner van de CDU, die wordt getipt als mogelijke opvolger van Angela Merkel, en de zittende premier Malu Dreyer van de sociaal-democratische SPD.
In Saksen-Anhalt kan de CDU, die op dit moment de minister-president levert, als grootste uit de bus komen. Maar hier lijkt de jonge AfD een spectaculair resultaat te zullen boeken. De peilingen voorspellen tot aan 20 procent voor de rechts-populisten.
De AfD-aanhang ziet in partijleidster Frauke Petry het ideale alternatief voor Angela Merkel. Petry kreeg onlangs veel kritiek omdat zij opperde dat grenswachten bij illegale grensoverschrijdingen wat haar betreft hun vuurwapens mogen inzetten, ook als dit staatsgeweld zich tegen vrouwen en kinderen keert.
Deze reportage is tot stand gekomen dankzij úw financiële steun.
