Democratie is nooit vanzelfsprekend. Ook nu niet: Brussel heeft veel macht gekregen terwijl de Europese politiek er niet democratischer en transparanter op wordt; buitenlandse dictators bemoeien zich met binnenlandse aangelegenheden en zetten de vrijheid van meningsuiting onder druk; oude volkspartijen vallen van hun sokkel, rechts en links wentelen nieuwe partijen zich in slachtofferschap. Het is een cliché, maar daarom helaas nog niet minder waar: er gaapt een diepe kloof tussen burger en politiek.
In de jaren 1780, ruim 200 jaar geleden, kampte de Nederlandse Republiek met vergelijkbare problemen. Burgers hadden nauwelijks inspraak, de regenten die het land bestuurden dachten in de eerste plaats aan hun eigen belang en er was geen vrijheid van meningsuiting. Een democratie was er nog niet, maar een democratisch verlangen was er al wel. Als de bestuurders niet de problemen oplosten dan moesten de burgers zelf het initiatief maar nemen, zo vonden de vernieuwers van de Patriottenbeweging. Het pamflet Aan het Volk van Nederland, dat in de nacht van 25 op 26 september 1781 over heel Nederland werd verspreid, riep de burgers op in actie te komen. De inhoud van dit meer dan 200 jaar oude pamflet is verrassend actueel:
“De groten, die over U regeren, de Prins of wie verder enige macht in het land uitoefent, doen dat alleen uit Uw naam. Al hun gezag is aan U ontleend. Gij zijt de participanten, de eigenaars, de heren en meesters van de volksmaatschappij, die zich in deze landstreek, onder de naam van Verenigde Nederlanden heeft neergezet. De groten, de regenten daarentegen zijn slechts de bewindhebbers, de directeuren, de rentmeesters van die volksmaatschappij. Gij betaalt hun uit Uw eigen, dat is ‘s volks beurs. Zij zijn dus in Uw dienst, zij zijn Uw dienaren en aan Uw meerderheid onderworpen en rekenschap en gehoorzaamheid schuldig.”
Een rechtvaardig bestuur kan alleen bestaan in een vrije cultuur, stelde de auteur. Een cultuur van democratische gezindheid zo u wilt. Essentieel daarin is de vrijheid van meningsuiting zo werd treffend verwoord in het pamflet:
“Zorg voor de vrijheid van drukpers, want zij is de enige steun van Uw nationale vrijheid. Als men niet vrij tot zijn medeburgers kan spreken, en hen niet bijtijds kan waarschuwen, dan valt het de onderdrukkers van het volk al zeer gemakkelijk hun rol te spelen. Daarom is het dat zij wier gedrag geen onderzoek kan velen, altijd zo tegen de vrijheid van schrijven en drukken ageren en wel graag zouden zien dat er niets gedrukt of verkocht zou worden zonder toestemming.”
Vanwege de explosieve inhoud verscheen Aan het Volk van Nederland anoniem. In 1891 kon pas onomstotelijk worden vastgesteld dat de Overijsselse politicus Joan Derk van der Capellen tot den Pol (1741-1784) de auteur was. Had hij zijn naam er wel onder gezet dan zou hij zijn veroordeeld tot een lange gevangenisstraf. In het pamflet werden namelijk niet alleen de regenten stevig bekritiseerd maar ook de Oranjestadhouders. Stadhouder Maurits was een ‘geile boef’, Willem III was homoseksueel (destijds geen aanbeveling) en Willem V, die samen met de Engelse koning zou samenzweren tegen Nederland, zou zich schuldig maken aan openbare dronkenschap .
Wij leven anno 2016 gelukkig in een volkomen andere tijd waarin Nederland wél vrijheid van meningsuiting kent, waarin wél vrijuit verenigd, vergaderd en gepolemiseerd mag worden en waarin burgers wél, via het algemeen kiesrecht, een directe invloed kunnen uitoefenen op het bestuur. Althans: formeel zijn die vrijheden prima bij wet geregeld. Alleen in de praktijk ligt het vaak anders: fundamentalisten weten vele monden te snoeren met aanslagen en doodsbedreigingen; de woordenpolitie patrouilleert in de media om ‘kwetsende’ uitingen tegen te gaan en ‘fatsoen’ af te dwingen; en is het nog maar de vraag hoeveel invloed wij burgers daadwerkelijk hebben op ingewikkelde wetgevingsprocessen, akkoorden en verdragen in Brussel, Den Haag en de gemeenten.
De democratie waar de Patriotten naar verlangden hebben we allang gekregen, nog veel beter dan dat zelfs, maar elke democratie moet onderhouden worden. Het pamflet uit 1781 is een inspiratie voor eenieder die vindt dat ook het huidige Volk van Nederland zijn afgevaardigden kritisch moet (kunnen) blijven controleren en geen beknibbeling mag tolereren op het vrije publieke debat.
Ewout Klei en Geerten Waling zijn historici. Zij schreven mee aan de heruitgave van Aan het Volk van Nederland (Elsevier 2016). Naar aanleiding hiervan organiseert debatcentrum De Balie in Amsterdam vanavond het debat De natiestaat: nog altijd vernieuwend of juist regressief?
