Groot-Brittannië heeft gesproken. Het wordt ‘Leave’. Een kleine meerderheid van de Britse kiezer die de moeite nam te stemmen voor het referendum was van mening dat Groot-Brittannië beter af zou zijn buiten de EU dan in de EU. Er valt veel te zeggen over dit oordeel van de Britse kiezer. De ‘Leave’ campagne werd primair gevoerd vanuit de onderbuik, waarbij werd ingespeeld op anti-establishment sentimenten, Het is dan ook zeker niet onwaarschijnlijk dat een aanzienlijk deel van de Britse kiezer met deze onderbuik in het stemhokje gesproken heeft. Inmiddels zijn er dan ook veel signalen uit het VK zijn dan al ook dat een deel van de ‘Leave’ stemmers reeds spijt heeft van de keuze.
Desalniettemin zou het te makkelijk zijn om de keuze van de Britten af te doen als niet meer dan een oprisping van de onderbuik. Want dat zou getuigen van een gebrekkig inzicht met betrekking tot het feit dat er wel degelijk punten zijn waar het pro-Europa kamp lessen uit kan trekken. Want dat kunnen we wel degelijk.
Er zijn drie lessen die diegene die vóór Europa zijn en zich verzetten tegen Euroscepticisme zouden moeten trekken uit de Brexit. Als eerste; kritische reflectie op het denken over migratie en heroriëntatie op de Europese buitengrenzen. Ten tweede, het besef dat Europa meer is dan alleen een vorm van economische samenwerking, maar ook een gevoel is van een gemeenschapelijke Europese geschiedenis, cultuur, waarden en toekomst. Wat niet alleen te weinig gedeeld maar ook te weinig gepromoot wordt. En als laatste dat we niet in staat zijn goed duidelijk te maken wat Europa betekent in positieve zin voor de gewone man. Op al deze punten is een koersomslag nodig, willen we het voortbestaan van de EU ook voor toekomstige generaties garanderen.
Aangaande migratie is het van belang om kritisch te reflecteren op hoe houdbaar het liberale standpunt van open grenzen en vrije migratie is. Migratie was misschien wel hét meest prominente standpunt in het debat over de Brexit, en waarschijnlijk ook de voornaamste reden dat veel Britten voor ‘Leave’ stemden. Pro-Europeanen hebben al snel de neiging om een dergelijke ontwikkeling af te doen als xenophobie. Maar de vraag is hoe eerlijk en realistisch dat is.
Ja, het was voor een deel de angst voor migratie, en niet de ervaring met migranten zelf wat veel ‘Leave’ stemmers naar de stembus dreef. Maar tegelijkertijd zien we dat wanneer we kijken naar de cijfers alleen al in de afgelopen 20 jaar het aantal Britten met een niet-Britse achtergrond ruimschoots verdubbeld is, en het aantal buitenlanders dat woont in het VK eveneens met 150% gestegen is. Dit is ongekend in vergelijking met de migratiegeschiedenis van het Verenigd Koninkrijk en zelfs voor veel pro-migratie liberalen, laat staan voor de gewone Brit, is dit toch wel erg veel.
Het is een grootschalige verandering in zeer korte tijd met een enorme impact op het samenleven in het VK. Want een snelle verandering van de bevolkingssamenstelling heeft ook grote sociale en culturele implicaties. Paul Collier, een van de meest voornaamste migratie experts van het VK, beargumenteert in zijn boek Exodus: How Migration is Changing our World dat er aan grootschalige migratie van cultureel zeer diverse groepen in een zeer kort tijdsbestek naar een land weliswaar economische voordelen verbonden kunnen zijn, maar dat die niet opwegen tegen de sociale en culturele nadelen. Dit in lijn met het denken van Harvard socioloog Robert Putnam die uitgebreid onderzoek heeft gedaan naar de bij tijd en wijlen uiterst negatieve effecten van diversiteit op de onderlinge verbondenheid, solidariteit en uiteindelijk ook sociale stabiliteit binnen een samenleving.
Mede vanwege deze negatieve implicaties beargumenteert Paul Scheffer in zijn nieuwste boek De Vrijheid van de Grens ook dat het voor kosmopolieten van belang is om grenzen te stellen aan migratie, en duidelijk te streven naar harde buitengrenzen voor Europa, daar waar de afgelopen jaren deze grenzen uiterst poreus bleken te zijn. Het is dus niet alleen voorstelbaar dat voor veel Britten migratie een punt van belang is. Het is zelfs bewezen waarom dit zo is.
Het pro-Europa kamp zou er daarom goed aan doen haar pro-migratiestandpunt te heroverwegen. Migratie binnen de Europese Unie, mits gestroomlijnd, kan economisch gezien een voordeel zijn, terwijl de nadelen vanwege de meer beperkte onderlinge sociale en culturele verschillen relatief beperkt blijven. Daarbij is vrijheid van beweging een van de basisidealen van de EU. Maar daar waar het open grenzen en vrije migratie van buiten de EU betreft is het tijd dat Europa, in lijn met wat Scheffer betoogt, van de Europese buitengrens ook echt een harde grens maakt, en slechts in beperkte mate migratie toestaat van migranten van buiten de EU die zij zelf van tevoren selecteert. Met elke migratiecrisis verzakt de EU namelijk verder, rukt extreem-rechts op, en nemen de sociale spanningen in Europa toe. Heroverweging van het kosmopolitische liberale migratiestandpunt is dus absoluut noodzakelijk.
Dan het punt dat Europa door velen slechts gezien wordt als een vorm van economische en politieke samenwerking van natiestaten, en niet meer dan dat. Ook dit is een belangrijke reden waarom de Britten uit de EU zijn gestapt. Stelt u zich een soortgelijk referendum in Friesland, een provincie van Nederland met een unieke taal, cultuur en gemeenschapsgevoel, voor, een Frexit-referendum. Zou de discussie dan over dezelfde onderwerpen gaan als bij de Brexit? Zou het voornaamste argument van het ‘voor’ kamp dan op economische voordelen gebaseerd zijn? Of zou de discussie wellicht over andere zaken gaan?
Over Friesland als onderdeel van Nederland. Over onze gedeelde geschiedenis. Over het gevoel om Fries én Nederland te zijn, over hoe die identiteiten prima naast elkaar kunnen bestaan en elkaar niet uitsluiten. Maar over degelijke onderwerpen ging het bij de Brexit niet. En dat is omdat we in Europa het gevoel van een gemeenschappelijke identiteit missen. Het gevoel dat gebaseerd is op het Europeaan zijn, op onze gemeenschappelijke geschiedenis, onze culturele verbondenheid, onze gedeelde waarden en onze gezamenlijke toekomst. Onze eenheid in diversiteit.
Critici die stellen dat een dergelijke identiteit niet bestaat missen ten eerste het punt dat Europeanen met niemand zo sterk verbonden zijn als met hun mede-Europeanen. We hebben als Europeanen onderling een gedeelde geschiedenis hebben, en een gedeelde identiteit is altijd het resultaat van een proces waarbij ingezet wordt op het versterken van deze gezamenlijke identiteit, van deze onderlinge verbondenheid. Op dit gebied heeft de EU dan ook veel steken laten vallen. Europa mist een gezamenlijke identiteit en symboliek. Een gevoel.
Dat is dan ook iets waar voor de komende decennia, voor toekomstige generaties, het pro-EU kamp in zou moeten zetten. Het bouwen aan onze gemeenschappelijke identiteit als Europa zijnde. Opdat we beseffen waarom we Europeaan zijn en verbonden zijn met onze mede-Europeanen.
Tot slot het punt dat de EU er tot op heden onvoldoende in geslaagd is om de gewone man duidelijk te maken waarom Europa ook voor hem van belang is. In positieve zin welteverstaan. Op dit moment domineert het verhaal van Europa als een geldverslindende bureaucratische moloch die heel ver verwijderd is van de gewone burger. Pro-Europeanen reageren op dit verhaal door deze claims te weerleggen. De fout die ze hiermee maken is dat ze daardoor eigenlijk ervoor zorgen dat dit verhaal het debat blijft domineren, in plaats van dat ze hun eigen verhaal over waarom Europa van belang is voor iedereen, onder de aandacht brengen.
Dit verhaal is het verhaal van het Europa dat onze grondrechten garandeert, onze vrijheden bewaakt, vrijhandel promoot, de welvaart garandeert, de wetenschap bevordert, transnationale criminaliteit bestrijdt, terrorisme bevecht, streeft naar een beter milieu, de volksgezondheid verbetert en tot slot het gewicht bepaalt dat Europa op het wereldtoneel in de schaal legt. Dit is het verhaal van het Europa dat voor ons allemaal van belang is. En dit is het verhaal dat we veel meer zouden mogen uitdragen dan we nu doen.
De slotsom is dat het pro-Europa kamp wat betreft zowel het standpunt ten aanzien van vrije migratie, als wanneer we het hebben over Europa als gevoel en het uitdragen waarom Europa ook van belang is voor de gewone man, belangrijke lessen dient te trekken uit het Brexit referendum. Het roer moet om. Niet ten faveure van Euroscepticisme, maar ten bate van een nieuw, pro-Europees geluid.
Een geluid waarbij rekening wordt gehouden met terechte zorgen die ten aanzien van migratie in Europa leven, maar waarbij tegelijkertijd ook de voordelen die de EU ons biedt duidelijk worden gemaakt, en eveneens wordt uitgedragen waarom Europa zoveel meer is dan alleen een samenwerkingsverband van natiestaten. Het is dit nieuwe geluid wat niet alleen een tegengewicht kan bieden aan het Euroscepticisme, maar ook de basis kan vormen voor het toekomstige denken over Europa.
