Het meest positieve van een hedendaagse praktijk als literair recensent, is dat je, mits de opdrachtgever niet al te zeer hecht aan de obligate toplijstjes, in een zee van amper erkende kwaliteit kunt rondzwemmen. Er verschijnen zoveel boeken die nooit in het hart van de spotlights verschijnen, maar desondanks onderlegd, amusant en goed geschreven zijn en de lezer het snobistische genoegen laten smaken bezig te zijn met het doen van een ‘ontdekking’. Nu heeft Rob van Essen (1963) vorig jaar – geheel terecht – de Biesheuvelprijs voor de beste verhalenbundel gewonnen met ‘Hier wonen ook mensen’, dus van een ontdekking is in dit geval sowieso geen sprake. Maar ik durf er mijn kop onder te verwedden dat zijn nieuwe boek, ‘Kind van de verzorgingsstaat’ (ondertitel ‘opgroeien in een tijdloos paradijs’) geen tweede druk gaat halen, tenzij deze recensie als een dolle gedeeld zal gaan worden; iets waar ik, vanzelfsprekend, geen enkel bezwaar tegen heb.
Het enige verwijt dat ik Rob van Essen na lezing van ‘Kind van de verzorgingsstaat’ kan maken, is dat hij erg soepeltjes omgaat met hoofd- en bijzaken, te soepeltjes misschien. Want het mag dan aandoenlijk zijn dat hij minutieus uitweidt over de wonderlijke woon carrière van het gezin Van Essen, het onderscheid tussen Rijssen en Rijssen-Zuid – waar van Essen met maniakale precisie aan vasthoudt – zal veel lezers toch niet tot op het puntje van hun stoel laten schuiven. En zo zijn er wel meer uitweidingen in dit boek aan te wijzen, waarvan de functionaliteit niet meteen helder is. Pas later, als je het boek dichtslaat, kun je je verzoenen met zoveel oog voor detail. Dan blijken die ogenschijnlijk al te deterministische passages ineens een onmisbare melange te hebben verspreid, die Van Essen gebruikt om de leefwereld van de Verloren Generatie, opgegroeid in de jaren ’80, voluit in de grondverf te zetten. En dat in de grondverf zetten, verklap ik alvast, lukt hem op een fantastische manier!
En dus dient er – in tweede instantie – een pluim uit te gaan naar de redacteur bij uitgeverij AtlasContact, die kennelijk de verleiding heeft weerstaan om Van Essen in een malletje te gieten. En het onderscheid tussen Rijssen en Rijssen-Zuid in tact heeft gelaten. Het resultaat is een feest van een boek. Een feest der herkenning voor alle vijftigers die in de jaren ’80 volwassen werden, of, om meer in de geest van het boek te blijven: hun volwassenheid uitstelden omdat de verzorgingsstaat klaar stond je met een zonder morren verstrekte uitkering van zowat alle verantwoordelijkheden te ontheffen. Van Essen beschrijft dat ‘niemandsland’ van het gegarandeerde bestaansminimum als volgt (Pagina 72):
“Ik kan nog steeds terugverlangen naar de eenvoudige jaren dat ik een uitkering had. Eenzame, onvervulde jaren waren dat, maar de frustratie waarmee die eenzame onvervuldheid gepaard ging, is in de loop der jaren vervluchtigd en wat overblijft is een fictief tijdperk vol rust en tijd en zonder ook maar enige druk, want elke maand kreeg je weer geld overgemaakt om in je levensonderhoud te voorzien.”
Het meest indrukwekkend aan ‘Kind van de verzorgingsstaat’ is de ogenschijnlijk milde, maar tegelijkertijd nietsontziende wijze waarop de schrijver het linkse levensgevoel uit die jaren tegen het licht houdt, inclusief dat van hemzelf. Van Essen prikt met een scherpe lans in zijn eigen vlees, want dat linkse levensgevoel, constateert hij, was niet veel meer dan een houding, een nogal laf soort mee hobbelen met de spraakmakende meerderheid, die nu eenmaal besloten had dat als iemand De Telegraaf kocht diegene ‘het niet begrepen had’.
‘We waren links met de prettige arrogantie van een stroming die haar overtuigingen vanzelfsprekend vindt en haar bestaansrecht niet meer bevraagt. Maar waaruit bestonden onze linkse overtuigingen eigenlijk? (…) Wanneer tegen ons werd geroepen: ‘Ga dan in Rusland wonen, als je er zo over denkt!’ riepen we terug: ‘Alsof het hier zo lekker is, allemaal!’. Ondertussen waren we blij met elke misstand die we aan onze kant van het IJzeren Gordijn konden vinden, omdat die bij dergelijke uitwisselingen als munitie kon worden gebruikt.’ (…) Ik droomde niet van een nieuwe samenleving, ik droomde om me aan die samenleving te onttrekken, zoals ik dat al vaker had gedaan, en nog vaker zou doen.’ (p. 132/133/138)
Behalve het accuraat en niet zelden op humoristische wijze schetsen van een tijdsbeeld is ‘Kind van de verzorgingsstaat’ uiteindelijk het verslag van een soort onderduik, een niet-bestaan. Met schijnbare tegenzin constateert Van Essen dat de huidige maatschappij permanent verhalen eist (one person marketing), keuzes verlangt, terwijl hij zich daar, vanuit zijn verleden, niet bepaald goed op heeft kunnen voorbereiden. Ook dit dilemma zal voor vijftigers van nu maar ál te herkenbaar zijn! We zien veel jongeren dwangmatig actief zijn, aan één stuk door plannen smeden, achter baantjes aan hollen, louter vanuit de angst anders voor ‘oud nieuws’ te worden versleten. Maar er is ook minimale troost. Want in het huidige, wankele Europa, constateert Van Essen, heeft nota bene rechts het begrip ‘verzorgingsstaat’ herontdekt als iets dat beschermd dient te worden.
‘Ook rechts neemt de term weer in de mond, en dan gaat het niet om iets dat moet worden aangepast of afgeschaft, maar om waardevol bezit dat moet worden verdedigd. Je weet blijkbaar wat je hebt wanneer het van buiten wordt bedreigd. Wanneer de aanval is afgeslagen, kan er weer gewoon worden doorgegaan met aanpassing en afbraak.’ (p.218)
Voor vijftigers is ‘Kind van de verzorgingsstaat’, kortom, een inkoppertje, dat wil zeggen: een cadeau waar je bijna iedereen een plezier mee zult doen. Voor de jongere generaties is het een buitengewoon nuttige kennismaking met de wereld waarin onze huidige generatie machthebbers is opgegroeid. Ik zou zo’n Rob van Essen graag in ‘Zomergasten’ zien of desnoods in een talkshow, omdat zijn boek van grote wijsheid en uitmuntend zelfinzicht getuigt.
Maar het zal wel te laat voor hem zijn. De wereld, en zeker de televisiewereld, eist kraakheldere standpunten en afgepaste imago’s. Daar ben je als ‘Kind van de verzorgingsstaat’ té verslonsd voor door het leven gestapt.
Hoewel ik bijna nooit aan sterren doe: vijf sterren!
Kind van de verzorgingsstaat, Rob van Essen, uitgeverij AtlasContact, 238, pag, 19,99 euro
