In een recent interview met Jalta stelde de Tilburgse Arabist een TPO-scribent Jan Jaap de Ruiter onomwonden dat naar zijn mening de islam en democratie niet samen gaan. Want, zo stelt De Ruiter, ‘Islam en democratie gaan niet samen, moslims en democratie wel. De islam is namelijk een systeem, moslims daarentegen zijn mensen en mensen maken een religie.’ De islam als zijnde religie gaat volgens De Ruiter niet samen met democratie, individuele moslims echter wel. Op zich maakt De Ruiter hier een terecht onderscheid tussen een systeem en mensen, maar het valt te betwijfelen of hij gelijk heeft. Want de realiteit in het Midden-Oosten laat zien dat de islam en democratie wel degelijk samen gaan.
Maar wacht eens even denkt u nu vast, beweert Geling nu dat islam en democratie samen gaan, in nota bene de democratische woestijn die het Midden-Oosten heet? Ja, dat beweer ik inderdaad. Maar daarbij maak ik wel een flinke kanttekening, waarop ik later verder in zal gaan. Nu eerst waarom islam en democratie wel degelijk samen gaan. De afgelopen jaren hebben we, onder meer in de nasleep van de zogeheten Arabische Lente, in diverse landen in het Midden-Oosten democratische verkiezingen gezien. In Tunesië en Egypte, maar ook in Turkije, Libanon, Irak en Libië. De free and fair verlopen verkiezingen draaiden er uiteindelijk op uit dat de partij die de steun had van de meerderheid van de bevolking had aan de macht kwam. Het volk had dus de macht, niet een koning, een oligarchie of een verzameling geestelijken. En dat is uiteindelijk waar democratie om draait. Democratie draait om de soevereiniteit van het volk, de volkswil die tot uiting komt door middel van verkiezingen. In Tunesië, Egypte, Turkije, Libanon, Irak en Libië, allen landen met een moslimmeerderheid, was of is het volk soeverein. Vooral Tunesië, Egypte en Turkije zijn hierbij landen die laten zien dat islam en democratie en islam wel degelijk samengaan, omdat vrije verkiezingen hier islamistische politieke partijen, respectievelijk Ennahda, de Moslimbroederschap en de AKP, in het zadel hielpen. Islam en democratie gaan dus heel goed samen, en islamistische partijen die zich op de politieke islam inspireren profiteren van de democratie in moslimlanden.
Maar is dat wel echte democratie? Is democratie niet meer dan alleen vrije verkiezingen hoor ik u denken. En zijn islamisten wel echte democraten, of eerder antidemocratische wolven in democratische schaapskleren? Diegene die dergelijke vragen stellen maken terechte punten. Want in onze samenleving is democratie immers veel meer dan alleen vrij verkiezingen. Maar dat komt omdat wij in een liberale democratie leven, een samenleving waarin liberale vrijheden en grondrechten hand in hand gaan met democratie. Maar ondanks dat beide hier hand in hand gaan zijn het niet dezelfde dingen. Democratie gaat zoals gezegd over de volkswil die tot uiting komt door middel van verkiezingen. Het liberalisme daarentegen draait om een set van ononderhandelbare vrijheden en rechten die individuen bezitten. Tussen beide zit een duidelijk spanning. Want wat als burgers in een democratie deze rechten en vrijheden voor (alle) burgers helemaal niet zien zitten, en dit ook in het stemhokje tot uiting brengen?
In dat geval ontstaat er wat de Amerikaanse denker Fareed Zakaria in zijn boek The Future of Freedom een ‘illiberale democratie’ noemt, een democratie zonder liberalisme, zonder liberale grondrechten en waarden, waar een kleine meerderheid van de bevolking de macht in handen heeft en waarin mensenrechten, fundamentele vrijheden, de scheiding der machten en de rechtsstaat onder zware druk staan of zelfs grotendeels absent zijn. En dat is iets wat we in moslimlanden waar islamistische partijen aan de macht zijn of waren, met name het Egypte van Morsi en het Turkije van Erdogan, hebben zien gebeuren. Dit waren landen waar islam en democratie goed samengingen, en islamisten aan de macht kwamen, maar waar liberale grondrechten en waarden als gevolg daarvan sneuvelden, want daar hadden islamisten immers weinig mee op. De islam gaat dus samen met democratie, maar niet zonder meer met het liberalisme.
Dit is iets waar De Ruiter ook al op wijst, wanneer hij refereert aan de islam als een systeem. In dit systeem spelen liberale rechten en vrijheden in ondergeschikte rol. Waarden die men islamitisch acht stijgen hier immers bovenuit. Op een aantal punten raken de islam en het liberalisme elkaar, bijvoorbeeld daar waar het mensenrechten en sociale rechtvaardigheid betreft. Maar op ander punten liggen beide weer ver uit elkaar, of botsen ze zelfs, vooral wanneer we het over vrijheid, individualisme en de open samenleving hebben. Deze centrale liberale waarden gaan niet samen met wat overgeleverd is uit de bronnen van de islam, de vroege islam, en concepten die breed gedeeld worden binnen de islam. Met als kanttekening daarbij dat de religie, zoals ook De Ruiter al stelt, vormgegeven wordt door mensen. Ook de islam dus. En de islam is ook altijd onderhevig geweest aan verandering, en het is niet onwaarschijnlijk dat zij ook kan veranderen en als gevolg daarvan in de toekomst wel verenigbaar met het liberalisme zal blijken te zijn.
Maar vooralsnog is dit nog niet of nauwelijks het geval. Concluderend kunnen we stellen dat het cruciaal is om het onderscheid te maken tussen democratie en liberalisme, beiden zijn zeker niet hetzelfde, en er bestaat zelfs een aanzienlijke spanning tussen beide. De islam gaat wel degelijk samen met democratie, wat ook blijkt uit de praktijk in moslimlanden waar vrije verkiezingen gehouden worden, maar niet zonder meer met liberalisme, want centrale concepten binnen de islam botsen op een aantal punten met liberale kernwaarden. Om samen te kunnen gaan met het liberalisme zal de islam, als systeem, moeten veranderen. Totdat deze verandering inzet zal het zeer de vraag zijn of we in overwegend islamitische landen liberale democratieën zullen zien ontstaan. Misschien in die landen die een seculier systeem creëren, waarbinnen niet alleen kerk en staat maar ook religie en politiek gescheiden zullen zijn. Maar in die landen waarin de islam een prominente rol speelt in de politiek, bijvoorbeeld in de vorm van islamistische politieke partijen die aan de macht zijn, zal de democratie weliswaar wortel schieten, maar zal de grond te dor blijken te zijn voor het liberalisme om tot bloei te kunnen komen.
